“Bilgisizlik işi yavaşıdêr” — dr. Güllü Karanfil, gagauz dilin ilerlemesi için
Saygılı Güllü, Siz sık-sık Gagauziyada dil politikasının olmaması için lafedersiniz, yazêrsınız. Sizä görä ‘Dil için’ çıkan kanundan sora bişey diişti mi?
Bir etnik toplumda, ya da bir halkta dil politikası olmasa, o halk yakın zamanda var nasıl dilsiz kalsın. Dilsiz kalan bir topluluk kimniini kaybeder da kayêr lafettii dilin halkına dooru. Onun insanı olêr. Diişer dil, dillän bilä mentalitet, adetlär, kultura… 100 yıldan sora gagauzça lafedilmayän bir yerdä ölêr gagauzluk bütünnä.
Dil kanunu lääzımnı bir kanundu. Bölä bir laf var. Bir adet, ya da cannı olmayan bir varlık ölmää, kaybelmää çekedärsä, o ya biter ya da cannanêr, diriler. 10 yıl-15 yıl geeri birkaç kişi baarardı dil için, gelän bela için annadardı, ama şindi sıradan İnsan da artık annadı, ani, dil probleması pek seryoz bir tema.
Kanun var, ama kimsey bilmeer kimä var nasıl danışmaa. Bir durgunnuk var. Kim bu fondun başında, planda ne var, ideyaları kimä yollamaa, angi sayta girmää, dilekçeyi kimä yollamaa… pek çok soruşlar var. Bilgi hiç yok. Bilgisizlik işi yavaşıdêr. İnsannarı da uyvaştırêr. Bän sosyal medyanın içindeyim benim haberim yoksa başkaları da ozaman yok olmalı.
Bilim aaraştırmaları merkezi işleer. Gözäl, çok ıkıymetli kiyatlar çıkêr, ama bunnar dilin var olması için, cannanması için pek az. Okuyan kişi az. Taa çok proyektlerimizi küçücüklerä deyni, görsel yapmaa lääzım: çizgifilmi, kompyuterdä gençlär için programalar, küçüklär için kömpyuter oyunnarı hem b. Kaavi adımnar atmaa lääzım. Bu adımnar başkan tarafından lääzım atılsın. O lääzım istesin. İnsan bakêr başa. Baş nasılsa, o da ölä olmaa savaşêr. Baş ana dilinä önem vermerseydi… kayıp o dil. Bekleriz, ani pek yakın zamanda bilgi türlü soțial medya yollarınnan herkezä yetişecek. Dilin kalkınması için kolay olacak iş yapmaa.
Necin öndercilär istämeerlär lafetmää gagauzça? Çünkü onnar Sovetlär zamanında büüdü, çoyu kasabada büüdü, sora sovetlerdä işleyän insannarlan bilä işledi, yaşadı, üürendi, gördü, üürenmeleri salt rusça oldu. Ona görä onnarı başları rusça işler. Onnar rusça düşünerlär. Ona görä da onnar Rusça lafederlär. Onnar zor lafederlär gagauzça. Kimileri dä becerer lafetmää, ama kompleksleri var. Lafedärkän da çoyu fikirlerini rus dilindän çevirer. Bu da kimär kerä komik kazuslar yaradêr. Ama bu kazuslar diil lääzım olsun sebep lafetmemää.
Siz dä Sovetlär zamanında büüdünüz. Sizin kafanız Gagauzça mı işleer? Bän küüdä büüdüm, evdä gagauz dilindän başka dil kullanılmaazrdı. Benim gibi, benim yaşıma yakın pek çok gagauzça düşünän gagauz var. Sora bän 13 yaşından çekettim gagauzça yazmaa. KDU ilk üürenicilerindandim. Sora ikinci kursta Azerbaycanda üürenmää başladım Azerbaycan türkçesindä. Zanaatım da Türkologiya. Onun için olmalı benim başım gagauzça düşüner. Statyalarımın çoyu gagazça hem Türkçä.
KDUnda gençlär gagauz dili hem literaturası bölümünä gelmeer. Ne oldu da Gagauzlar çekettilär sevmemää ana dilini?
Dil politikası olmayan yerdä uşaklar dilä çekilmeer. Uşak başçaları, az da olsa, Gagauz dilinä çevirilärsä, şkolalarda taa çok gagauzça uroklar verilärsä ozaman Gagauz dilini üürenmää gençlär gidär. Dilin läzımnık uuru, önemi lääzım üüselsin. Başkannaa kandidatlara gagauz dili ekzamenı yapılması pek islää oldu! Bölä faktorlar dili kaldırêr. KDU Türkologiya açıldı. Sanêrım, bu yardım edecäk korumaa bizim dilimizi.
Gagauzlar bir millet gibi formalaştı. Var mı bizdä milli ideya?
Kimi kera okuyerım ani biz küçük halkız. Yannış. Biz pek büük bir milletiz. Biz 300 000 000 Türküz. Pek büük bir ayläyiz. Gagauzuz, başka türlü desäk Hristiyan Türkleriz, biz, ayrı bir halk gibi yaşêrız Moldovada hem Ukrainada. Biz Türkiyä Türklerindän 200- 230 yıl öncä ayırıldık. Osmannı zamanında birliktä, bir küüdä yaşadık, komuşu olduk. Bir dildä lafettik. Balkan Türkleri büün da bizim gibi lafedarlär. Bu bizim eski dilimiz. Onnar bizim gibi lafeder birbirinnän, ama yazêrlar Türk dilindä, Türk dilinin gramatikasına görä. Onnarın literatura dili Türkiyä Türkçesi. Biz 200 yıl ayrı kaldık dilimizä biraz komuşulardan renk aldık kattık. Bu dili da literatura dili yaptık.
Milletimiz formalaştı mı? Formalaştı. Gagauzlarız, Bir yandan Altaydan kalma şamannık elementlerimiz, adetlerimiz, bir yandan Balkan kulturası, muzıkası bir yandan musulman dininin leksikası /Allah, kurban, hem b. / bunnar pek gözal bir örgü oluşturmuş. Renkli. Şaşırdıcı, Çekici. Bizim özelliimiz bu! Bunu koruyalım laazım!
25 yıllık bir devletçiliimiz var.
Sergey Karaganov demiş: Neeti olmayan devlet ölür, bunu istoriya da gösterer.
Milli ideya halkın yaşama, var olma maanasını gösterer. Milli ideya için bän bizim öndercilerdän bişey işitmedim. Ama Sovetlärdän çıkmış pek çok devletlerin milli ideyası Dildi. Bizim milli ideyamız da, bana kalsa, lääzım dil olsun. Artık az kullanılan dilimizi cannandırmaa lääzım, çünkü dil yoksa avtonomiya da yok. Elbetki derdimiz çok. Göç var, fukaaralık var…Bilmeerim, ama bana ölä geler.
Sizin için Gagauz milleti nedir, kimdir?
Benim için Gagauz milleti Gagauz dilinä, köklerinä, dedelerinä saygı duyan, adetlerini tutan, raat gagauzça lafedän, avtonomiyamızın çiçeklenmesi için çalışan, tabiatı koruyan, aaç dikän, isläälık yapan örnek bir millettir! Gagauzun adı üüsek olsun lääzım!
Bizä Gagauzça SMİ lääzım mı?
Kısacık bir cuvap verecem. Bizdä iisikliklär çok. Biri dä Milli ruhumuzun yufka olmasıdır. Gagauzça SMİ insanın milli ruhunu kaldırmak için kaavi bir kaynaktır! Elbetki, Gagauzça SMİ pek lääzım!
Источник laf.md
