Bu zakonu kabletmärsak ölä nicä lääzım, başka hiç bir şans istoriya bizä vermeycek!
“Gagauz dilini kurtarmak için” Zaknonun cümne incelemesi (video burada: https://www.youtube.com/watch?v=hlZW0V6s85k)
Kırım ayın (dekabri) 19-da Gagauziya Halk Topluşunda oldu “Tombarlak masa” toplantısı, neredä incelendi “Gagauz dilini kurtarmak için” Zaknon proektı, angısını hazırladılar hem 2017-ci yılın Kirez ayın (iyün) ayında insanın önünä çıkardılar GHT deputatları Elena KARAMİT (Avdarma küüyü), Ekaterina JEKOVA (Çöşmä küüyü) hem Mihail JELEZOGLU (Kiriyet küüyü). Zakon proektını açıklarkana, onun avtorları bildirdilär, ani Halk Topluşuna sürerlär bu Zakonu o üzerä ki “Gagauziya (Gagauz Yeri) avtonomiyanın kurulma günündän 22 yıl geçtiktän sora, şüpeyä alınêr onun kurulmasının baş uuru – gagauzların özelliklerini korumak hem milli isteyişlerini erinä getirmäk, dili hem milli kulturayı zenginneştirmäk”.
“Tombarlak masa” toplantısında nasaat edän insannarın fikirlerini aşaada açıklêêrız.
Ekaterina JEKOVA: “Geçti yarım yıl nicä bu proekt ünsan önünä çıkarıldı. Bu vakıtta bizä Zakon proektınnan çok teklif yoktu. Ama gelän tekliflär büük maanalı hem Zakonu iileştirmää deyni faydalı.
İnsannar gagauz dilini üürensinnär deyni lääzım KDU (Komrat Devlet Universitetında) on-lain kursları kurmaa. Gagauziyanın Bilim-aaraştırma Merkezinnän birliktä üüredicilik kiyatlarını gagauz dilinä çevirmää.
Gagauz kompozitorlarına hem yazıcılarına para ayırmaa, onnar uşaklara deyni raat yaratsınnar. O insannarda olacek stimul, devlet zakazını alıp, kiyat hem muzıka yazmaa.
Gagauz teatruları lääzım 80% pyesaları gagauz dilindä göstersinnär.
GRT gagauz dilindä reklamayı taa ucuz paada alsın, yaradıp kolaylıı insannar havezlän onu versinnär”.
Elena KARAMİT: “Bu vakıtta annadık pek önemni bir işi – uşak başçalarında da, şkolalarda da lääzım kurulsun GAGAUZ ORTAMI. Ozaman uşaklar da, analar-bobalar da havezlän gagauz dilinä dönmää başlayaceklar. Uşak başçalarında hem şkolalarda aralıklarda lääzım gagauzça çizgi filmnarı gösterilsin, gagauz havaları işidilsin. Ana-boba hem adminiatraţiya toplantıları lääzım gagauz dilindä geçsin. Uşaklar başladı azetmemää kendi dilindän.
Şkolalarda lääzım en aazdan 4 predmet gagauz dilindä üüredilsin: fizkultura, iş, muzıka hem resimcilik. Kiyatları hem kadraları hazırlayıp, lääzım geçmä başka predmetların da gagauzça üüredilmesinä.
Gagauz ortamına girer uşaklara gagauzça spektaklilerin gösterilmesi da. Bu iş için devlet tarafından lääzım para ayırılsın da teatrular ayda 1-2 kerä herbir üüredicilik kuruluşlarında gagauzça spektakli uşaklara parasız göstersinnär.
Biz kertää etiştik, açan kimi adımnarımızı beenmeyeceklär, ama onnarı lääzım yapalım”.
Mihail JELEZOGLU: “Zakon proektını çıkardıynan, GHT deputatların çoyu buna karşı gitmää başladılar, deyeräk: “Naşêy, sizdä yok başka problema mı, çekedersiniz gagauz dilini bakmaa?” Bu Zakonnan biz istämeeriz karşı koymaa rus yada başka dillerä, ama isteeriz kendi dilimizi üüseltmää. Onuştan o dilleri taşıyan insannar lääzım yardımcı olsunnar bizä.
İsteeriz, ani yortularımız, Halk Topluşu hem İspolkom toplantıları gagauz dilindä geçsinnär. Hem çorbacılaa gelennär lääzım gagauz dilini bilsinär hem onda ekzamen versinnär.
Lääzım kurmaa Gagauziyanın devlet premiyalarını da hepsi uurlarda (kultura, çiftçilik, üüredicilik, bilim, ekonomika) onnarı vermää”.
Todur MARİNOGLU (yazıcı, gagauz dilindä üüredici): “Uşaklar lääzım gelsinnär şkolaya becereräk lafetmää, fikir kurmaa hem annaşmaa gagauz dilindä, bakarak ona nicä büük yaşta insannar lafederlär aurt dolusu gagauzça. Uşaklar lääzım görmesinnär, ani gagauz dili ayırılmış rus dilindän da taa aşaakı uurda bulunêr”.
Leonid DOBROV (cümne insanı): “Şükür Allaha, ani 23 yılın içindä ilk kerä toplandık kurtarmaa dilimizi. Sayêrım, ani stimul olacek ozaman, açan gagauz dili girecek modaya da onda ilkin başlayacek lafetmää GHT deputatları hem İspolkom azaları”.
Lidiya BAURÇULU (pensionerka): “Hepsi Zakonnar lääzım olsun gagauz dilindä, deputatlar okusunnar onnarı gagauz dilindä”.
Mariya Afanasyevna KAPSAMUN (gagauz dilindä üüredici, Avdarma küüyü): “Şkolaya gelän uşakların 5-tän birisi gagauz dilini kableder – kalanı inkär eder. Onnar ayırêrlar rusçayı, giderlär Rusiyaya üürenmää, universitetları hem akademiyaları bitirerlär da sora geeri dönerlär, zerä zanaatlarına görä iş bulamêêrlar. Lääzım yapmaa ölä, ani analar-bobalar annasınnar, ani uşak başçasına uşak geldiinään lääzım bilsin gagauzça. Ama lääzım savaşmaa ürkütmemää uşakları.
23 yılın içindä başladık taa aaz lafetmää gagauzça, makar sayardık, ani taa çok lafedecez. Sţenaya çıkıp utanêrız gagauz dilindä lafetmää.
Lääzım bir sincir kuralım: uşak başçası – şkola – universitet. Hepsi lääzım bilä işlesin. Sözlük olsun herbir uşaan önündä.
Uşaklar klaslarda lääzım bölünsünnär – en çok 15-şär kişi klasta olsun. Moldovan uşakları bakalavraya 4 ikzamen vererlär. Bizimkilär – 6! Neçin?
Bitki yıllarda gagauz dili Olimpiadalarına uşaklar havezlän katılêrlar. Hem kaavi uşaklar. Neçin zerä stimul var – enseyän ekzamendän kurtulêr. Lääzım olsun stimul hem üürencilerä hem da üüredicilerä.
Lüdmila Yuryevna İBRİŞİM (KDUnun milli fakultetın dekanı): “Moda hiç bir zaman gagauz dilinä yoktu. Pek sıkmaa başlarsak korkudacez insanı. Biraz delikat olalım lääzım. Bizim insan sınaştı migraţiyaya. Region lääzım çeksin insannarı. Universiteta gagauz dilinä gelmeer studentlar, iki yıl oldu toplanmêêr grupa”.
Födor DOBROV (cümne insanı): “Dört gagauzun arasında var bir rus, da biz delikat olêrız da lafederiz rusça. Ne yaptı Moldova – dili zakona koydu da hepsimiz üürendik! Gagauz dilindä liţeyimiz yok. Bakın çıfıtlara – Kişinevda çıfıtça iki liţeyleri var. Bizdä sa bir da yok. Uşak başçaları lääzım olsun gagauzça”.
Georgiy KALÇU (Gagauz Respublikasının kurucularından birisi, Valkaneş kasabası): “1-4 klasları hepsi lääzım geçsin gagauzça üürenmeyä. Bu yıllarda rus dili olsun nicä predmet. Gagauz dilin gramatikası kolaylaşsın. Gagauz dilini geçirmää Valkaneş dialektına. Zakonnar lääzım olsunnar internettä. Gagauz dilini Moldovada lääzım kaldırmaa devlet dili uuruna.
Çıksın terminalogiya sözlüü. Lääzım olsun terminalogiya Merkezi. Hepsi tükännarda hem başka kuruluşlarda tabliçkalar lääzım olsun gagauzça”.
Dimitriy MANASTIRLI (GHTnın bilim, üüredicilik, kultura, dil hem dinnär komisiyanın başı): “Dil – bu naţiyanın kodu. Dili üürenmää deyni lääzım para, onu duymaa deyni – lääzım duygu. Bu ideyayı lääzım başa çıkrmaa – hem çıkaracez!”
Mihail VLAH (cümne insanı): “Gagauzlar lääzım dönsünnär gagauz ideologiyasına!”
Elena Nikolaevna KÖSÄ (gagauz dilindä üüredici, Çöşmä küüyü): “28 yıl gagauz dilini üürederim. Bu yıllarda hiç biri sormadı: Nicä işleersin? Neredän material alêrsın? Bir yardım, bir ödül gagauz dilindä üüredicilerä vermedilär.
Analar-bobalar inkär eder ana dilini, bununnan kendi uşaanı fıkaara yapêr. Ama, siz büün gagauzsunız – gagauz da kalacenız. Başta bulunannar lääzım bilsinnär gagauz dilini, saysınnar onu, korusunnar. Gagauz dili üüredicisindä lääzım olsun hepsi özel, diil sıradan, ne var başkalarında. Bizi kontrol edennär da lääzım bilsinnär gagauz dilini.
Bunnar otuz yılın acısı, ama büün bakınarsam – pek mutluyum. Gagauz dili – bu diil küçük iş, bu büük iş, bu Gagauziyayı koruyacek”
Georgiy TOPAL (cümne insanı, Valkaneş kasabası) – gagauz dili için bir peet okudu.
İvan MİLEV (cümne insanı): “Uşak şkolaya gelsin kendisini gagauz duyarak. Ozaman çekeceklär ardına anaları-bobaları”.
Todur ZANET (akademik, yazıcı): “Büünkü günädän çıkarılan sözlüklerä hem üürenmäk kiyatlarına koyuldu uydurulma laflar, ani bizim dilimizdä yok, da onun için uşaklar o lafları sevmeerlär, dilimizi sevmeerlär. Zerä o lafları uşak evdä işitmeer hem annamêêr.
Uşaklar gagauz dilini bilmeyeceklär hem sevmeyeceklär, zerä kim yapêr kiyatları, kim yapêr sözlükleri gagauz dilini bilmeerlär da aldılar Türkiye türkçesindän fars hem arab laflarını da koydular gagauz dilinä da dedilär: bunnar gagauz lafları. Büünkü günädan çıkarılan “gagauzça” üürenmäk kiyatlar – rus dilindä gagauz laflarınnan yazılı kiyatlar. Uşaklar dili üürensin deyni, universiteta gelsin deyni, onnar lääzım duysunnar HALİZ GAGAUZ DİLİNİ.
Ne düşer Zakonun proektı için. Etti baktık geeri! Ne deyeceymiş bulgarlar? Bulgarlar hepsi hererdä lafederlar bulgarca, hiç utanmêêrlar hem dooru yapêrlar. Diil lääzım korkmaa ükü üstünä almaa!
Moldovanın en büük zakonu – Konstituţiya. Konstituţiya deer: “Devlet verer hak üürenmää angı dildä isteersin”. Ama bizdän bu hakkı alêrlar. Neçin? Neçin zerä açan sıra geler gagauz dilindä şkolaları açmaa, hızlı toplêêrlar anaları-bobaları da onnara yazdırêrlar «мы против обучения на гагаузском языке». Bölä oldu 1962-dä, bölä oldu 1988-dä, bölä oldu dört yıl geeri da.
Küüdä lääzım olsun gagauz dilindä şkola. Da açan o şkolaya hiç bir ana-boba vermeyecek bir uşaa ye, ozaman deyecez – gagauzlar istämeer üürünmää gagauz dilindä.
Büün etiştik kertää. Bu zakonu kabletmärsak ölä nicä lääzım, başka hiç bir şans istoriya bizä vermeycek!
Onuştan zakonda lääzım yazmaa, ani dört yıldan sora Gagauziyada açmaa gagauz dilindä başlangıç şkolalarını. Dört yılın içindä uşak başçalarını çevirmää gagauzçaya. Diil sormaa: isteerlär mi, istämeerlär mi? Çevirmää! Açan zakonda olacek yazılı e, hiç bir direktrisa buna karşı kalkamayacek.
Devlet lääzım ayırsın parayı bücetta bu iş için. Bu paranın içindä gagauz dilindä üüredicilerä 3 katına zeedä zarplata olsun.
Zakonda lääzım yazmaa: “Canavar yortusu, Hederlez hem Kasım Gagauz milli yortuları olsun gagauz şkolalarında maasız günnär, yapılsın onnarlan ilgili meropriyatiyalar”. Bu verecek kolayını geeri köklerimizä dönmää hem gagauz ortamı yaratmaa. Girdiynän şkolalara diil lääzım görmää padişahların hem padişahkaların patretlerini duvarlarda, ama görmää bu yortuları annadan materialları hem patretleri.
Zakonda lääzım olsun yazılı ayırı bir punkt: Gagauziyada kurulêr iki Merkez. Birisi – Gagauziyanın baamsız Terminalogiya Merkezi. İkincisi – Gagauz dilindä ekzamen kabul edän Merkez (Gagauz dili atestaţiya Merkezi). İkisi da sadä 3 kişidän kurulêrlar.
Zakonda gagauz dilindä kiyatların haliz gagauzça olmasınnan ilgili bir punkt lääzım olsun da ozaman o kiyatlar olmayaceklar rus yapısınnan yapılı hem gagauz laflarınnan yazılı rusça kiyatlar.
Kompozitorlara hem yazıcılara para lääzım ödensin ozaman, açan onnarın yaratmalarında gagauz ruhu hem gagauz motivları olacek.
Bän saygı duyêrım hepsi gagauz dilindä üüredicilerä, şkolalarda da, liţeylerdä da, kolecda da, universitetta da. Ama canım da onnnara acıyêr, zerä herkezi üüreder kendi gagauzçasını. Bizdä bir gagauzça yok! Üüredicilär lafetmärsa dooru, uşaklar da dooru gagauzçayı üürenmeyecek. Diil lääzum universitetta gagauz dilini üüretmää rusça. Gagauz dilini lääzım üüretmää gagauzça.
Bän da sayêrım, ani dört yıldan sora Gagauziyada gagauzça liţey lääzım açılsın. Para için da Moldovaya danışmaa, da Moldova bölä iş için parayı verecek.
Açan çıfıtları örnek getirerlar – bu pek dooru. Onnar ölü “ivrit” dilini diriltiilär da onu devlet dili yaptılar. Bizdä sa var diri dil, angısını kuvet ölüm kertiinä getirdi. O dili kurtarıp, onu devlet uurunda dil yapalım.
Açan bu zakon çıkacek Halk Topluşuna biz görecez hepsi deputatların üzünü. O deputatlar, ani seçildilär da urdular güüsünä, ani onnar gagauz halkın deputatları, göstereceklär kimin onnar deputatları – gagauzların mı osa rusların mı. Bakacez nicä onnar kaldıraceklar ellerini. Ama ilktän lääzım onnara annatmaa kimin ekmeeni onnar iyerlär! Kimin tarlalarını onnar işleerlär da üçär-dördär yıl insannarlan ödeşmeerlär. Herliim onnar kaldırmarsalar ellerini bu zakon için, bän ilkin yazacam “Ana Sözü”ndä – bunnar Gagauz halkın duşmannarı! Halk kendi duşmannarını lääzım bilsin.
Bizim halk 217 yıl hatır görmeer. 217 yıl bizi kıyêrlar, yakêrlar, biçerlär, basêrlar, yok ederlär. Dinnän yok ettilär milli yortularımızı. Rus şkolalarınnan yok ettilär dilimizi. Yok ettilär istoriyamızı hem istoriyamızın yok edilmesinnän yok ederlär bizi da.
Ne mutlu sizin canınıza, paalı deputatlar, ani hazırlamışınız bu Zakonu. Birindän korkmayın. Ardınızda var bütün gagauz halkı!”
***
Toplantınıyı kapadarak, GHT deputatı Elena KARAMİT okudu Todur ZANETın “Dua” peetini:
Allahım, İsteerim olsun devletim, Yaşasın yıllarda milletim, Olsun Ana Dilim – diil bir dilim, Ama bir somun bütün – Dün, büün, hergün Hem şindi, hem sora, Hem daymaların daymalarında, Amin!
Источник anasozu.com
