Todur Zanet: bän yazêrım onu, neyi duyêrım, hem ölä, nicä duyêrım!
Poet, yazıcı, dramaturg, aaraştırmacı, folklorcu, rejisör, sţenarist, publiţist, çevirici. Gagauz Milli Gimnanın avtoru. 30-dan zeedä türkü peetlerini yazdı. Hazırladı hem çıkardı 10 kiyat, onnarın arasında peet toplumnarı, annatmak yazıları, pyesalar, bilim-aaraştırma enţiklopediyası, uşaklar hem şkola için kiyatlar. “Bucaan dalgasında” tele- hem radio programaların redaktoru olarak, “Teleradio Moldova” için gagauz dilindä 200-dän zeedä avtorluk programası hazırladı. “Ana Sözü” gazetanın baş redaktoru. Todur ZANETin 55-ci yıldönümünä karşı bizim korespondent lafetti bu pek talantlı hem cümneyä çalışmada kendi zaametini saymayan insannan onun yaşaması, yaratmaları hem ana dilimiz için.
- Canabinizin yaratmaları pek çeşitli, ama, genä dä açıklayın, onnarın angıları maasuz hem özel duygularlan kurulêr? - Bän tutunmêêrım yazmaa sadä onun için, ani nesa yazılı olsun. Bän alınêrım yazmaa ozaman, açan can erimdä duygular kaynamaa çekeder hem, açan, üreemdä sancılar sızlamaa başlêêr. Ozaman kendim da duyêrım, okuycu da duyêr o yaratmanın yalazını hem inceliini. Bän yok nicä koyıym keezä ya bu temayı, ya da öbürünü. Bän yazêrım onu, neyi duyêrım, hem ölä, nicä duyêrım.
- Sizin may hepsi yaratmalarınızdan eseer o, ani analara, karılara özel duygularlan yazêrsınız. Sizin için gagauz karıları büünkü gündä nedir, bir poetın bakışında onnar nesoy? - Onnar pek käämil hem girgin. Bu zor vakıtlarda, aylelerini korumaa hem uşaklarını, büüdüp, yola koymaa deyni, pek aar ükleri omuzlarına aldılar. Ama kırılmadılar. Onnar hep ölä gözäl, mayıl hem incä duygulu kaldılar. Büün gagauzluk kaldısa – onarın çalışmasınnan, onnarın can sıcaklıınan, onnarın zaametinnän kaldı. Önnerindä başımı iilderim hem ellerini öperim.
- Gimnanın laflarını yazmaa deyni – bir poet için diil salt büük şan, ama büük cuvapçılık ta. Gagauzya Gimnası nicä duudu? Onun temelinä ne koydunuz? Ne duygularlan karşlaştınız? - Bir Gimna yazmaa deyni pek girgin bir insan olmaa lääzım. Afetsinnär beni başka poetlar, ama ozamannar onnar hiç birisi bu iştän tutunmadı. Kimisi korkardılar, kimisi başka milletä izmet edärdilär, kimileri politikadan kaçardılar. Sora, açan onnara izin verildi, onnar patriotika peetleri yazmaa başladılar. Allaa onnarı prost etsin. 1986-cı yılda, benim peetimä “İnsana lääzım…” anılmış gagauz kompozitoru Mihail KOLSA türkü yazdı. Onun adını koyduk “Vatan”. O yılın Moldova Teleradio kuruluşun respublikadakı patriotika konkursunda biz bu türküylän 2-ci premiyayı aldık (1-ci premiya kimseyä verilmedi). 1990-cu yılda Mihail KOLSA geldi “Ana Sözü” redakţiyasına da teklif etti bu türkünün temelindä Gimnanın laflarını yazmaa. Bän kayıl oldum. Bu vakıt bendä vardı taa bir peet “Bucak” batalyonun Marşı”. Onu bana yazdırdıydı İvan BURGUCU. Te ölä bu iki peetin temelindä duudu Gagauz Milli Gimnası. Taa sora o Gagauziyanın Gimnası da oldu. Pek meraklı bir iş açıklayacam şindi. Açan Gimna kabledildi (22.07.1990) bän uuradım Moldova Yazıcılar Birliinä. Bilersiniz o yıllarda orada nelär kaynardı. Kalkınarkan eşiklerdän karşladım iki moldovan hem bir gagauz yazıcısını (büün Gagauziya avtonomiyasının şan Aleysında onun byustu durêr). Gagauz yazıcısı başladı baarmaa: “A-a-a, avtonomiya kurêrsınız! A-a-a, Gimna yazêrsınız!” Bän bişey cuvap etmää etiştirämedim, zerä moldovan yazıcısı Mihai ÇİMPOY dedi: “Todur kutlêêrım, bir milletin Gimnasını yazmaa – bu bir büük şan!” Onun ardından öbür yazıcı Leonida LARİ dedi: “Bilersin bän gagauz avtonomiyasına hem gagauzlara karşıyım hem karşı olacam. Ama Gimnayı yazdıın için, sana, bir poeta olarak, saygı duyêrım!” Da bundan sora onnar ikisi da elimi sıktılar. Gagauz yazıcısı sa, dönüp arkasını, gitti.
- Canabiniz son çalışmaların birisi, gagauz folklor tekstlarının temelindä hazırlanan, “GAGAUZLUK: Kultura, Ruh, Adetlär” bilim-aaraştırma kiyadı Moldovanın 2010-cu yılının en islää enţiklopediya kiyadı olarak tanındı. O kiyadın yazılmasının sebepi neydi? Bu kiyat Kendiniz için ne? - Bölä bir kiyat hiç düşünmäzdim yazmaa. Ama… bu dünneydä olmêêr ölä nicä biz düşüneriz yada isteeriz. Herbir iş Allaa tarafından yazılı. Bu kiyatlan da ölä. 2007-ci yılda dekabrinin 13-dä bän düştüm büük avariyaya. Nicä diri kaldım – sadä bir Allaa biler. Kırıktım. May yarım yıl yattım. O arada benim dostum, Azerbaycan Milli Bilimnär Akademiyasının Folklor İnstitutun baş zaametçisi Ali ŞAMİL teklif etti bir gagauz folkloru kiyadı hazırlıym. O verdi bana bir akıl: gagauzluk konusunda hepsi aaraştırmalarımı hem bilgilerimi, gagauzlar için çıkan kiyatları, bireri toplayıp, bu kiyadı hazırlamaa. Başladım folklor kiyadından, da annadım, ani bu pek zengin material da onu, didip, enţiklopediya kiyadına bölüm-bölüm çevirdim. Bu kiyadı hazırlarkana kendim da şaştım bizim folklor hem kultura zenginniimizä, bizim istoriyamızın derin köklerinä, şıralı dilimizä hem dünnää uurunda üüsekliimizä. Bu kiyattan sora artık kendimin da kultura hem dil uurundan taa da zengin hazinesi kuruldu.
- Bilim uurunda işinizi ilerlederäk 2011-ci yılda, sţenarist hem rejisör olarak, Siz hazırladınız hem çıkardınız “Gagauzlar hem Gagauzluk” bilim filmını. O film devirdi gagauzların kendilerinä bakışını. Film için sizä türlü damgalar urdular. Filmı yapmaa kuvet hem para neredän buldunuz? - Bu filmın zakazını Türkiye Respublikasının kultura Ministerstvosu yaptı, parayı da o verdi. Film Türkiyenin Suleyman Demirel Universitetın studiyasına yaptırıldı. Bendän kaarä filmın hazırlamasında çok teknik insannarı da pay aldılar. “Gagauzlar hem Gagauzluk” bilim filmı – bu hazil hem dooru bakış bizim geçmişimizä, büünkü günümüzä hem geleceemizä. Damgaları da gagauz halkının duşmannarı urdu. Ama sora onnar aldılar bu filmı, da koyup ona ad “Gagauzya Benim Topraam / Гагаузия Моя Родина” hem silip titraları hererdä yazdılar, ani onnar filmı maasuz Bütündünää gagauzların III-cü Kongresi için yapmışlar. Damga nekadar da ursalar, o urannar gagauzluumuzdan kopma mankurtlar, ani istämeerlär kabletmää hem annamaa gagauzların bu dünneydä üüsek erini. O insannarın psihologiyaları kalmış rab psihologiyası uurunda. Onuştan onnarın damgaları hiç umurumda da diil. Umurumda sadä o, ani becerdim gagauzlara derin bilgili hem ASLI bir film baaşlamaa.
- Büünkü gündä en incelenän tema – ana dilin koruması hem ilerlemesi. Gagauzça kiyat ta çıkarêrız, literatura hem dil uurunda üüredici da hazırlêêrız, gagauz dilini şkolalarda üürederiz, ama UNESCO tarafından gagauz dili kayıp olan kertiinä gelän dillerdän biri oldu. Neyi dooru yapmêêrız? - Temeldä yannışlık! Temeldä ne olsun lääzım – gagauz dilinä saygı! O yok! Büün gagauzların avtonomiyası var! O avtonomiyada gagauz dilin eri neredä? Küülerin, cümne kuruluşların, avtonomiyanın saytların adları doorudulsun lääzım. İspolkomda hem Halk Topluşunda toplantılar hem iş yazışmalar gagauzça da olsun. GAGAUZÇA! Gagauzçanın paklıı korunsun lääzım. Haliz gagauzça hem gagauzçaya faydalı kiyatlar çıkarılsın. Dooru istoriya yazılsın. Gagauz dilinä hem Gagauzlaa ruh saygısı kurulsun. İnsannarı göz renginä görä bölmesinnär. Gagauziya öndercileri gagauz dilin uurunda hep eksperementlar yapêrlar. Eksperementları başarsınnar artık da gagauz dilini yaşatmaa deyni aslı işä başlasınnar.
- Canabiniz pek sık buluşêrsınız gençlärlän, studentlarlan. Tiparlêêrsınız onnarın yaratmalarını “Ana Sözü” gazetasında. Açıklayın, var mı nicä büünkü genç talantlar için demää, ani onnar Gagauziyanın büük yaşta aydınnadıcıların yaratmak adetlerini ilerledeceklär? - Bir şüpesiz! İsteerim urgulamaa, ani biz, gagauzlar, talantlarlan pek zenginiz. Onnarın aralarında var pek talantlı uşaklar diil salt literaturada, ama incä zanaatta da, üürenmäk predmetlarında da, başka uurlarda da. Onnara yardım ederlär hem üzä çıkarêrlar anaları-bobaları, üüredicileri hem terbiedicileri. Bän da literatura uurunda yardım etmää savaşêrım. Hepsi bu uşaklara deyni lääzım devlet tarafından yardım programası, yardım fondları kurulsun. O talantların arasından “sedeflär” hem “almazlar” ayırılsın, onnarlan işlenilsin. Da görün ozaman nicä onnar briliant gibi parlamaa başlayaceklar.
- Hepsinä, kim sever ana dilini, büün ne laflarlan danışmaa isteersiniz? - Sevsinnär, korusunnar hem ilerletsinnär gözäl gagauzçamızı. Ana dilimizlän biz insanız, onsuz çorlan gibi bir otuz: bilmäm nereyi tukurlanacez hem aalemin ateşindä yancez. Yazdı hem hazırladı Ekaterina TERZİ. (Gazeta «Вести Гагаузии», Komrat, 14.06.2013 y.)
Источник anasozu.com
