«İleri hiç bölä olmazdı!» Osa olardı mı?
Büük, yaşlı insannar kederli olarak hep söler: şindiki gagauzların arasında, eskidän önemni sayılan aylä - kıymetlii yavaş yavaş kaybolarmış. Lafettiim ihtiarlardan çok kerä işittiim vardı: gençlär evlilik ilişkilerin kıymetli olduunu hiç görmäzlär. Evlenerlär, ayırılȇrlar, enidän evlenerlär, uşacıkların kafalarını bozȇrlar… «İleri bölä diildi», yaşlılar aar-aar oflayıp başlarını sallȇȇr.Hakına da, gagauzlar nasıl ayırılarmış?
V. Moşkovun yazılarında, angılar bana dayma yardımcı olardılar bän hiç bişeycik bulmadım, gagauzların yaşamasınnan, kulturasınnan, adetlerinnän baalı eni aaraştırmaları aktardım. Meraklı ilgililerä Andrey Şabaşovun (şindi raametli olan) «Gagauzlar: soyluk hem halkın kökeni terminneri sisteması» («Гагаузы: система терминов родства и происхождения народа») adlı bilim çalışmasında karşı geldim.Kiyadında annattıını bakalım.
1970-ci yıllarda Dimitrovkada, en az beş bin kişinin yaşadıı bir büük gagauz küyündä, evli çiftlär birkaç yılda bir ayırılarmış. Bu sensaţiyadıydı, sıradışı bir olay gibi görülärmiş. Küylülär arasında çok vakıt annadılarmış. Bizim zamannarımızda karı-koca annaşamasza da, bilä yaşamazsa da - kesin olarak bir ayırılmak az umutlan olȇr.
«Küylülerdän yada komuşu küylerdän eşlär arasında (deyelim, adam gagauzdur, karısı sa yakın bir küydän bulgardır) ayırılmalar büük bir siirekliktir. Ayırılmalar olursa da, taa sık 20-ci asirin ikinci yarısında... Rusiyanın poyraz taraflarından getirilän rus karılarlan olurmış. Bu insannar gagauz ortamına alışamazmış da topu diilsä yakın hepsi evlerinä dönärmüş — „kilturalar hiç benzemäz» deyni.
Bir evli kişi ayırılmışsa, bu olay gelecek yaşamasında negativ bir iz brakarmış, ayırılma koşulları ne olursa olsunmuş. Ayırılmış gagauz adamnarı ikinci kerä yaşlı yada ayırılmış karıyı aşırıdan getirirmiş: bulgar, moldovan küylerindän, Ukrainadan da — ukrainalılar gagauzların aralarında tez alışırmışlar.
Gagauz karıları sa başka halklardan adamnara taa da siirek gidärmiş, ama kısmetleri taa çok çıkarmış. Nazlı olmayan, patriarhal kulturanın içindä büüyän gagauz kızı yakın herbir ortam içindä alışabilirmiş, adam kocası olarak çok olmayan beklemelerini karşıladıysa.
Ama da genä, avtorun yazdıı gibi, eer dä ayırılmayı karı başlarsaydı, cümnenin bakışı bu olaya diildi prost. Küylülerin bakış açışına görä saygın bir adamın üüsek moral görüntüsünä uymayan utanmaz, kötü bir kocaylan yaşama ondan ayırılmaktan taa yakışık diilmiş. Buna görä ayırılmayı isteyän bir gagauz karının «dedelerin hatırlanmasını lekelemäk» beterinä «moral hakı» olmadıını anmak en azdan diil dooru.
Aaretlik nedir?
Andrey Şabaşovun yazdıı gibi, gagauzlar arasında “hiç kimse yalnız yaşamayacak”, bu halkın içindä yaşamanın bir kıymetlik, adet gibiymiş. Yaşamak aylä içindä kıymetlidir. Onuştan dul karı — yada adam — yası bittikçä (bir adam için ortalama bir yıl, bir karı için üç yıl geçtikçä) enidän evlenirmiş. Eşlerin ilk evliliklerindä duuan uşakları ikinci evliliktä aaretlik sayılırmış. İkinci evliliktän uşaklarının «ikincilik» yada «aradan uşaklar» adıymış. Karının ilk evliliktän uşaana «anasınnan getirmä (getirilmä)» dermişlär. Adamın sa — «babasınnan getirmä » sölermişlär.
Yukarıda yazdıımız gibi, aylä içindä yaşaması gagauzlara deyni en önemnidir. Uşak duuması hem büüdülmesi onun bir payıdır. Evli bir çiftin kendi uşakları yoksaydı - bir uşak aaretlik alınarmış. Geneldä, uşak kocanın yakın soylarından aaretlik alınarmış. Deyelim, bir uşaksız adamın kardaşı ona oolcaazını verärmiş. Eni ev içinä geldikçä uşak kendi haliz babasının aylesinnän yakın ilişkileri bitirmäzmiş. Çok kerä uşaksız bir çift aylesi devamı olacak bir çocucak alırmış. Kız sa alındıysa, onu aaretlik alan çiftin mirasçışı olurmuş. Ayledä sadä kızları varmış gibi en küçük yada tek kızın kocası evinä iç güveliinä gelirmiş.
Bu sırada önemli bir eklemäk: yaşlı insannar bu adeti cenk soradakı zor yıllardan hem korkunç kıtlık, aaçlık yıllarından aklılarında islää tutȇr. O vakıtlar cana yakın gagauzlar «uşak yabancının olmaz» deyip aylelerinä sadä hısımnarının üüsüz kalannarını diil dä komuşularının da uşaklarını, aşırıdan da gelenneri kabul edärmiş.
Üüsüz kalan uşakları yakın hısımnarı aylelerinä aaretlik alıp büüdärmiş. Gagauzların arasında yoktu bölä oluş, açan üüsüzlär var niceydi fittän yalnızlıkta kalsınnar. Ama gagauz folkloru, başka halkların kulturaları gibi, zavallı anasız-bobasız kalmış uşacıın zor yaşaması için sözüntülär var: «Üüsüzün dä kuytucuu — pılannar boyunda», «üüsüz gülmez» hem ö.d.
Ayledä ana-boba geçindiysä çok uşak brakıp, genelliktä, etişkin olarak büük uşaklar küçücükleri büüdärmiş. Buna görä, uşakların arasında ilişkilär biraz diişärmiş, ama ölä dä büük hem küçük uşak arasında teklifsizlik, familyarlık hiçbir zaman kabul edilmezmiş.
Başka halklarda ne durumdu
Uşaksız bulgar aylesi taa gençkän bir çocuu aaretlik alırmış ihtiyarlıkta onanrı baksın deyni. Bulgarların kendi inancı varmış: “yabancı bir uşaa büüttüynän, kendi uşakları olacıymış”, demäk ki, aaretlik uşaanı büütmesi kendi uşaanı duudurmaya şans verer.
Başka halkların kendi adetleri varmış. Kazahlar soylarından da, aşırıdan da bir çocucak aaretlik alabilirmiş. Miras haklarının birkaç meraklı işlär varmış. Soylardan aaretlik alınan çocaa miras hakları topu verilärmiş, ama onu aaretlik alan adamın ölümündän sora bu uşak raametli babasının hepsi hısımnarına birär baaşış vermeliymiş. Aşırıdan aaretlik alınan uşaa sa babası istedii varsa hısımnarına birkaç baaşış verip mirasçı yapabilirmiş. Ozaman bu adamın geçinmesindän sora başka mirasçı kabul edilmezmiş. Çocuu büüdän bunu istemezsä yada bir ölüm durumunun beterinä etiştiremezsä, hısımnarı çocuuna bir kısım er bölüp kendi başına gitsin izin verirmiş, raametlinin sa kalan mallarını kendi aralarında paylaştırırmış.
Hepsi bunnar, elbetki, genel kurallar gibi olarak belli bir duruma baalı olan türlü yan konuları hem sapmaları kaplayamaz.
Bu statya hem onun gagauzça çevirmesi maasuz GAGAUZ.ONLİNE deyni uygulanmış.
Avtorun (Nata Çebotari) kendi aaraştırmasıdır.
20.02.2022
