Komrat çiftiçilär kalkıntısın 115-ci yıldönümü
2021-ci yılın Büük ayın 19-da (eskiycä Büük ayın (yanvar) 6-da) tamamnandı 115 yıl, nicä Komratta, ozamankı ţar kuvedinä karşı çiftçilerin kalkıntısı başladı. Ozaman, 1906-cı yılda, kalkıntıcılar kasabada kuvedi kendi ellerinä aldılar, Çiftçilär komitetı kurdular. O Çiftçilär komitetı dört gündän sora, Büük ayın 23-dä (eskiycä Büük ayın 10-da) Komrat bölgesinin respublikasının kurulması için Karar kablettlär, borçluk kiyatlarını yaktılar, vergileri kaldırdılar. Çiftçilär komitetı boyarlardan toprakların almasını hem çiftçilär arasında dooru payedilmesi için karar almış. Bundan kaare Komrat bölgesindän zapaslarda bulunnarın askerä mobilizaţiyasını durgutmuşlar.
Lääzım urgulamaa, ani gagauzların kendi devletlii için düüşmesindä Komrat çiftçilär kalkıntısının büük istoriyalı maanası var.
Ama dönelim da bakalım ne annadêrlar o olaylar için arhiv dokumentleri.
08.01.1906. “Benim izinimä görä Komrat küüyündä arest altına student Andrey GALAŢAN alındı… GALAŢANın kapanmasından sora yanvarın 6-da Komrat küüyündä bir alay insan erindeki pristavı MOVİLOyu hem poliţiya urädniini ÇIKONCIyı arest altına aldılar”. (Basarabiya guberniyasının jandarma upravleniyasının başkanına Bender uezdın ispravniinin belgesindän)
*** 09.01.1906. “Bender uezdın Komrat küüyündä eski studentın GALAŢANın revolüţiya propagandası üzä çıktı. Yanvarın 6-da onun arest altına alması ortalıı karıştırdı… Benim izinimä görä viţe-gubernator bir êskadron daragunnan, yanında prokuror, jandarma ofiţeri, poliţiyacılar yanvarın 7-dä orayı yollandı. Büün orayı ikinci êskadronu yolladım, zerä çok kişileri arest altına almaa lääzım olacek. Viţe-gubernatora bütün işleri köklän koparsın deyni izin verdim”. (Basarabiya gubernatorun içileri Bakanına asker yollaması için telegraf belgesindän)
*** 10.01.1906. “Komrattan gelän bilgilerä görä, orada olan ortalık karışmasının maanasında taa derin işlär var, diil nicä ilktän görünärdi… Nicä bizä açıklêêrlar, bu karışmanın harakterı diil çiftçilik.., Bunun sebepi taa derin. Erindeki kuvet arest altında, baamsızlık bildirildi…” (“Bessarabskaya jizny” gazetası Komrat çiftçilär kalkıntısı için)
*** 11.01.1906. “On bin kişilik Komrat kalkıntıcıların elinä kaldı. Avtonomiya bildirildi, kuvedi aktardılar hem arest altına aldılar. Orayı gidän viţe-gubernator ikinci êskadronun yardımını isteer.” (11.01.1906-dan “Russkoe slovo” gazetası Komrat çiftçilär kalkıntısı için)
*** 10.01.1906. “Viţe-gubernatorun hem sud kuvetlerin birdän hem hızlı yapılan razvedkaylan altı agitator-inteligentın hem seksänä yakın kişinin kabaatı ortaya çıktı..; çiftçi-revolüţiyacı propagandasını yapan organizaţiaysı belli oldu; duşmanca bakan komratlılar için hem silählan karşı koymaları hazır olan kişilär için durmamayca bilgilär alındı; büünkü küü toplantısında viţe-gubernatorun taravından ortaya koyulan teklif, ani çekettirenneri hem silähları vermää cuvapsız kaldı; birleşik kararlan yaarın sabaa durumu yok edecez. Rotmistr SKALYKOVSKİY”. (Basarabiya jandarma upravleniyasının başkan yardımcısının telegraf belgesindän)
*** “Bütün küüdä hızlı bir baskıylan yoklama yapêrlar hem revolüţiyacı aktivını arest altına alêrlar, ertesi günü sa küü topluşu var. Bütün Komrat hem komşu küülülär dizçä kaar içindä viţe-gubernator KNOLYin nasaatını sesleerlär. Topluşu atlılar êskadronu alkaya aldı. Kınalardan çıkarılmış kılıçlar güneştä yalabêêrlar. Kaar içindä dişçä duran halk susêr. Uslu, titreyän, ama çetin da. “Silähları verin”, – öter KNOLY. Halk susêr. Bütün korkutmalara halk sade korkuducu susmaklan cuvap verärdi…” (Komrat kalkıntısında pay alan P.NİKOLAEVın annatmaklarından)
*** 11.01.1906. “Arestları saaselem başardık. İnteligentları konvoy altında büün Benderä yolladık. Yaarına ikinci arestant partiyaysını yollayacez. Yoklamaklan 40 tüfek hem revolver aldık. Halkın yoklamasını ilerlederiz… Rotmistr SKALYKOVSKİY”.
*** 12.01.1906. “Arestantların ikinci partiyasını saaselem yolladık. Taa çoyu silähları kendiliindän verer. Komşu küüleri da gezeriz, ama annaşmamazlık görünmeer. Rotmistr SKALYKOVSKİY”.
*** 12.01.1906. “Küüleri gezmäk hem silähların toplaması başarıldı. Ortalıı uslandırdık… Rotmistr SKALYKOVSKİY”. (Rotmistr SKALYKOVSKİYin Basarabiya jandarma upravleniyasının başkanına telegraf belgelerindän)
*** 14.01.1906. “Yanvarın 6-da Bender uezdın Komrat küüyündä, harkovlu studentın GALAŢANın arest altına alınmasından kızışıp, binnän insan pristavı MOVİLOyu hem poliţiya urädniini ÇIKONCIyı, düüyüp, arest altına aldılar. Viţe-gubernator KNOLYin erindä administrativ araştırmasınnan hem benim birdän hem hızlı razvedkamnan bir Çiftçilik birlii programasına saabi olan çiftçi-revolüţiyacı inteligenţiya grupası ortaya çıktı: 3 üüredici – KOLOMİYŞEV, FİLÄRSKİY, BOLFOSOV; bir student GEORGİEV hem eski realistlär Mihail hem Födor BOLFOSOVlar. Silählı kalkıntıda kabaatlı olan 54 kişi bulundu. Hepsi arest altına alındı… Büün küü topluşunda 860 kişi dizçä durup pişman olduklarını açıkladılar, onnarı yannış yola sapıdannarı gösterip – üüredicileri hem studentları – hem geçirdilär viţe-gubernatoru bire-bir “ura” baararak. Ortalıı uslandırdık. Rotmistr SKALYKOVSKİY” (Basarabiya jandarma upravleniyasının başkan yardımcısının S-Peterburg poliţiya departamentına raportu)
*** 16.01.1906. “Rotmistr SKALYKOVSKİYin usluluk için Komrattan verilän haberlerinä emin diiliz. Silählı karşı koymak sebepiylän ilgili olarak askerin çaarılması kalkıntı öndercilerinin tepelenmesi için kullanılsın lääzım. Çalışın, ani suda düşän kişilär serbest brakılmasınnar, herliim sud arestları kabul etmärsä, o kişileri korumak sebepinnän genä arest altında tutun”. (Basarabiya guberniyasının jandarma upravleniyasının başkanı adına S-Peterburgtan gelän saklı telegramadan)
*** 18.01.1906. “Komratta olan ortalık karışmaları revolüţiya temelindä oldular… Soruştarmalardan belli oldu, ani Andrey GALAŢAN, komratlı olarak hem erindeki dilleri bilän kişi, 17 oktäbridä tiparlanan manifestın annamasında hem annatmasında büük avtoritet oldu… onun tarafından toplanan mitinglerdä GALAŢAN açıklêêr, ani bütün kuvet, hem pravitelstvo da, kendi avtoritetını kaybettilär, onunnan düüşmää kolay… Yanvarın 10-da viţe-gubernator küü topluşunu topladı, orada açıkladı, ani yanvarın 6-da küülülerin yaptıkları cezalı iştir, hem teklif etti onnar öndercileri hem silähları versinnär, hem da yazı yazsınnar, ani onnar kendi küülülerin yaptıkları için pişman olêrlar. Topluş, saygı göstereräk, viţe-gubernatorun istediklerinä susmaklan cuvap etti. Yanvarın 11-dä 100 kişi erindeki başkannaa çaarıldı, onnarın 58-zi arest altına alındı, sora, ilktän Bender, sora da Kişinev kapanına yollanıldı. Hep o günü çin sabaalendän, dragunnarın yardımınnan, küü evlerindä yoklama yapıldı hem 200 tüfek hem revolver alındı. Yanvarın 12-dä viţe-gubernator Kirsovo küüyünä gitti, orada erindeki agitatoru ŞURİKı arest altına aldı. Yanvarın 13-dä da Dizgincä küüyündä agitatorları SIRBUyu hem GENİŞi arest altına aldı… Gubernator işlerinä geçici bakan HARUZİN”. (Gubernator işlerinä geçici bakan HARUZİNın içişleri Bakanına raporttan)
*** 17.01.1906. “Bizim uezdımızda genä agrar karışıklıı. Etiştirmedi taa suumaa Komrattakı çiftçilär kalkıntısı, nicä Gura Bıkuluy hem Speya küülerindä karışıklık başladı…” (“Odesskie novosti” gazetası)
*** 17.02.1906. “Küülerdä olan toplantılarda GEORGİEV kendisini herkerä kuvedä karşı tutêr, bunda halk onun taraftarı olmaa başladı… Kendi yapmaklarınnan GEORGİEV, kuvedä karşı ölä da duşmannık gösterän cümneyä zararcı duygular eleştirer…” (“Komratlı G.K. GEORGİEVın insannara “zararcı duygular eleştirmesi için” Bender uezdın 3-cü stanın pristavı M. MAYDANÜKun yaptıı protokoldan)
*** 17.02.1906. “Bän, Bender uezdın 3-cü stanın pristav işlerinä geçici bakan M. MAYDANÜK, Kişinev kapanında bulunan Andrey GALAŢANın taraftarlarına, komratlılar Georgiy Konstantinov GEORGİEVa hem İvan Kirillova PORKGRASa, karşı yapılan araştırmalardan sora, annadım, ani onnar küülüleri kuvedä karşı kaldırêrlar, ortalıı karıştırêrlar… hem da etiştirdilär komratlıların yarısından zeedesini kendi tarafını çekmää, bu üzerä da, GEORGİEVın hem PORKGRASın önderciliinän ikincilää kalkıntı başlamasın deyni, karar aldım: bu iki kişiyi arest altına almaa…” (Komratlılar G. K. GEORGİEVın hem İ. K. PORK-GRASın arest altına alması için Karardan)
Materialları hazırlayan M. FİLİMONOVA, MSSR Merkez Devlet Arhivın bölüm başkanı. (“Leninskoe slovo” gazetası, 1981-ci yıl, No.2).
Gagauz dilinä çevirdi Todur ZANET
Not. 1906-cı yılın Çiçek ayın (aprel) 20-dä Kişinev sudun kararınnan Komrat kalkıntısında pay alannarın hepsi, zalog karşılıınnan, serbest brakıldılar. İki gündän sora da, 1906-cı yılın Çiçek ayın (aprel) 22-dä sud karar aldı, ani Andrey GALAŢANı da, saalıı yufkalandıı sebepinä, serbest brakmaa.
Источник anasozu.com
