Gagauzlar çekiler türk soyundan
Protoierey Mihail ÇAKİR çok çalışmış gagauzların kulturası için. Başka kiyatların arasında o yazmış bizim milletimizin istoriyası için da bir kiyat “BESARABİYA GAGAUZLARIN İSTORİYASI” Yazık, ani büünkü günädän o kiyat enidän basılmadı.
Mihail ÇAKİR pek hodulmuş ona, ki gagauzlar bir türk milleti, ani bizim dilimiz bir pak türk dili, ani bizim uzak de delerimiz OGUZlarmış.
Sovetlär vakıtlarında, ideologiya damgalarına baş iildip, ofiţial bilgi saklardı halkımızdan hepsiciini, ne vardı nicä gözlerimizi açsın.
Mihail ÇAKİR din izmetçisi olarak, pek üürenik bir adammış, din kiyatlarını pek bilärmiş. Çevirmiş onnarı gagauz dilinä. Bundan kaarä türlü sözlüklär, kiyatlar yazmış.
Bibliyada yazılı: “Vakıt taşları daatmaa”, “Vakıt taşları toplamaa”. Hadiyin biz da daanık taşlarımızı toplayalım.
Yazıcı, profesor, protoierey Mihail ÇAKİR “BASARABİYA GAGAUZLARIN İSTORİYASINI” ilkin yazmış romın dilindä jurnalda “Viaţa Basarabiei” , No 9, 1933 yılda hem N 5, 1934 yılda. Sora, hep 1934 yılda o bu derin yazıları gagauz dilinä çevirip, Kişinöv kasabasında tiparlêêr. M. ÇAKİR kiyadın “Yazı-üzü” (Önsöz) bölümündä yazêr:
“Basarabiyalı Gagauzlar çok kerä beni teklif ettilär, ki bän yazayım Gagauzların istoriyasını: “Kimdir Gagauzlar, ne soy senseledändir, kimdir onnarın senselä başı, neredä yaşamışlar, ne türlü ömür geçirmişlär, nicä yaşêêrlar, ne türlü adetleri var h. b. …
Bän çalıştım yapayım gagauzların yalvarmasını, topladım lääzımnı materialları (maadeleri), yazdım gagauzların istoriyasını romınca hem tiparladım jurnalda, ani deniler: revista ” Viaţa Basarabiei” din Chişinău, an. 1933 şi 1934. Şindi da tiparlêêrım Gagauzların istoriyasını gagauz dilindä (gagauzça), ki gagauzlar ii bilsinnär Gagauzların istoriyasını”.
Lääzım bilmää, ani Mihail ÇAKİR hiç bir zaman da, ne eski rus vakıdında, ne da romın vakıdı inkär olmamış kendi türk köklerindän. Diil nicä şindiki insannar. O hodulmuş ona, ki kendisi da, soyu da, bütün halkımız da çekiler evelki türk soylarından, Oguz-türk senselelerindän. Kiyadın birinci bölümündä, angısının adı “Gagauzların başlantısı, aslı kökü, senselä soyu” o yazêr:
“… Gagauzlar lafederlär pak türkçä, ölä, nicä lafedärmiş eski zamannarda cümne insannar, angıları çekiler türk halkından, türk soyundan. Gagauzların dili, lafı taa aslı türkçedir, taa paktır Osmannı türkçelerin dillerindim, zerä Osmannılar çok laf, çok söz almışlar farsizlerdän hem arablardan”.
Ötää dooru da M. ÇAKİR taa bir kaç kerä gagauzların türk soyundan olmasını nışannêêr. Ama bu iş için biz taa yazacez. Şindi isteerim sözlemää onu, ki Mihail ÇAKİR kiyadında yazêr hepsi ozamankı teoriyaları için, angıları makar biraz gagauzların başlantısını, kökünü gösterer:
“İlkin bakalım, ne deerlär, ne yazêrlar gagauzlar için başka halkların üürenmiş yazıcıları evelki zamandan şindiyadak. 1) Doktor İREÇEK Konstantin İosifin oolu, Universitet profesoru olup Pragada, Çehiya memleketindä yılın 1878 yazdı Bulgarların istoriyasını, neredä yazêr gagauzlar için da te ne:
“…Kimisi deerlär hem sanêrlar ki gagauzlar Kumannarın (Uzların, Oguzların) evlatlarıdır, angıların dili hakikat türk dili soyundandır…
…Ruslar kumannara deyärmişlär “Polovţı”…
… İREÇEK yazêr, ki 1066 yılda (60 000) altmış bin kuman (uz, oguz) geçmişlär Tunayı (Tuna deresinin suyunu) hem da daalmışlar Bulgariya içindä, etişip Êlladayadak, kumannarın çoyu kayıp olmuş cenk edip bulgarlarlan hem peçeneglärlän, hem çoyu ölüm bulmuşlar ulaşık (salgın) hastalıklardan. Kumannarın (uzların) kalanı erleşmiş Makedoniyeyä”.
2) İ. NİSTOR Çernouţ universitetin şannı profesoru, ani Romın Akademiyasının azası, kendi kitabında: “Basarabiyanın istoriyasında” (Çernouţı, 1923) Gagauzlar için yazêr:
“Gagauzlar yaşarmışlar Dobrucada etişik Varnayadak… Gagauzlar peçeneg-kuman-türk soylarından…”
3) D. GRİGOROVİÇ, profesor Odessa Universitetindan yazdı 1870 yıldakı gagauzlar Kumannarın (polovţıların) evlatları…”
Sora Mihail ÇAKİR yazêr o avtorlar için, angıları sayêr ki gagauzlar türkleşmiş bulgar. Paalı okuyucu, büünkü gündä da, sanêrım, halkımızın duşmannarı türlü teoriyalar çıkarêrlar salt düşünüp onu, ki bizi türklük köklerimizdän ayırmaa.
M. ÇAKİR derindan annarmış bizim OGUZlardan gelmemizi. Bu üzerä da, bezbelli, kiyadında bunu açıklamaa deyni pek çok er verer o insannarın yaratmasına, angıları bu teoriyadan arka olêrlar. Onnarın birisi V. A. MOŞKOV, eski rusun asker generalı, angısı için “Ana Sözü” artık vardır annattıı. Te ne yazêr onun için M. ÇAKİR:
“Hepsindän taa çok bilmäk verer gagauzlar için rus yazıcısı, etnograf V.A. MOŞKOV, ani 20 yıl haliz etti, üürendi gagauzlann istoriyasını, hem yaşamasında, dolaştı, denedi, gördü gagauz küülerini Basarabiyedä, Dobrucada, Bulgariyeda hem başka erlerdä, topladı gagauzların çalgılarını, masallarını, adetlerini hem türlü işlerini, hem yazdı haliz monografiya hem da çok yazı gagauzlar için”.
Yazaceykana ne düşüner gagauzlar için V. MOŞKOV, Mihail ÇAKİR gagauzlar için kendi düşündüünü açıklêêr:
“…Gagauzlarınn lafetmäk dili – türk dilidir, benzeer Osmannı türklerin dilinä, ama gagauzlar bilmeerlär Osmannı türklerin literaturasını hem yazılarını.
…Bulgarlar hem urumnar arasında çok duşmannık gagauzlar için, zerä bulgarlar savaşêr gagauzları kendisinä çekmää, hem da onnarı bulgarlamaa, ama urumnar da çalışêrlar gagauzları kendi tarafına çekmää, hem da onnarı urumnamaa”.
Taa ötää M. ÇAKİR gagauz küüleri için, ne uçrejdeniyalar var orada, hem da insannarın sayısı için söleer. Sora köklerimiza döner:
“Etnograf MOŞKOV yazêr: “…Gagauzların baş senselesi için, onnarın soyu için biz bileriz 2 gipoteza, iki sanmak: Birinci gipoteza, ki gagauzlar türkleşmiş bulgar.
İkinci gipoteza, ki gagauzlar Kumannarın (Uzların,Oguzların) yaki da Polovţıların evlatlarıdır… Şindiki vakıt bulunêr temelli sade bir gipoteza, bir sanmak, ki gagauzlar çekilerlär Kumannardan (Polovţılardan), angılarına deyilärmiş – UZİ, OGUZI, UZLAR, OGUZLAR.
…Gagauzolog MOŞKOV kayıl olêr… ki gagauzlar çekilerlär türk soyundan, türk senselesindän UZLARDAN, ama diil kumannardan. MOŞKOV gösterer çok istoriya nışanı, geografiya nışanı hem dil nısannarını, angılarından acık görüner, ki Kumannar tatar senselesindän çekilerlär, ama UZLAR, OGUZLAR türk senseliindän çekilerlär. MOŞKOV açık gösterer, ki UZLAR, OGUZLAR haliz türk halkıdır…
Etnograf MOŞKOV gösterer, ki türklär Oguzlar, Uzlar gelmişlär Rusiya kırlarına Aziyanın ortasından Orhon tarafından, neredäymiş cümne türklerin duuma eri, baş senseleleri”.
Sora kiyadın sayfalarında protoierey Mihail ÇAKlR annadêr başka bilim insannarın gagauzların başlantısı için teoriyalarını. O teoriyaların arasında onnar, ki biz türkleşmiş grek urumnarıyız, türkleşmiş bulgarız, türkleşmiş romınmışık. M. ÇAKİR söleer, ani bu yok nicä olsun zerä gagauzlar “pek çok başkalanêrlar onnardan, hem da hiç benzämeerlär onnara ne tabeetlerinnän, ne da simasınnan”.
M. ÇAKİR nışannêêr, ani hepsicii, kim yazmış gagauzlar için kayıl olmuş ona, ani halkımız çok sıra leventlik, pelivannık göstermiş hem da musaafirlerä pek açık. Yavaş-yavaş biz etişecez o bölümä, neredä M. ÇAKİR gagauzların padişahlıı için yazêr. Ama ilktän, sanêrım, Canabinizlerä meraklı olacek te bu sözlär, angılarını o yazêr kiyadın birinci bölümündä:
“G. LUNGULESKU gazetada “Universul” sayı 106, Aprilianın 21, yıl 1934 hem sayı 107, Aprilianın 22, yıl 1934 pek paalı hem da pek faydalı bilmelik verdi gagauzlar için YAZILIKTA, ani deniler: “GAGAUZLARIN PADİŞAHLII”. Bu yazılık temellerini o almış Bulgar profesorun Afanasiy MANOFFun yazılı bilişindän. Bu çok okumuş bilgicili hem şannı profesor Afanasiy MANOFF, pek käämil bulmuş, açmış, ne senselelerdän çekiler EMİR BEY DOBROTİÇ, ani beylik (padişahlık) etmiş Küçük Skifiyanın taraflarında 1354 -1383 yılların arasında hem da ondan provinţiya-vilayet Dobruca (Dobrucä) kabul etmiş ad – Dobrucä”
Mihail ÇAKİR boşuna nışannamêêr birkaç kerä onu, ani gagauzlara çok kerä asimilaţiya savaşmışlar yapmaa. Bakın, A. MANOFFun “Kimdir Gagauzlar” yazısından angı parçasını. M. ÇAKİR kiyadına geçirer:
“Bulgar profesoru Manoff yazılarında “Kimdir Gagauzlar” yazêr: “…Gagauzlar… bir vakıt BİR BÜÜK HALKMIŞ. Onnarın haliz ana dili – türk dilidir… Makarki greklär, urumnar, bulgarlar hem ruslar çok çalışmışlar hem savaşmışlar onnarı urumnamaa, bulgarlamaa hem ruslamaa, kendilerinä benzetmää, döndürmää, ama GAGAUZLAR kalmışlar GAGAUZ hem korumuşlar şindiyadak kendi senselelerini, kendi dilini, kendi adetlerini hem tabeetlerini, angılarını kabul etmişlär atalarından, senselä başlarından”.
Görersin mi, paalı okuycu, ani diil salt bitki kırk yılın içindä bizi yok etmää savaşmışlar, ama bütün istoriyamızda da. Salt bir iş güç, ani dedelerimiz, atalarımız o savaşa karşı durabilmişlär, biz sä, onnarın evlatları, bitki otuz-kırk yıl içindä kaybetmişik hepsini, neleri binnärlän yıl bizä deyni soy senselemiz korumuş. Büün istoriya verer bizä bir şans diriltmää deyni kendimizi. O şansı kullanmarsak – kayıp olacez. Yazık!
Ama hadiyin bakalım taa ötää dooru ne yazêr aydınnadıcımız protoierey Mihail ÇAKİR:
“İstoriya açık bilmeer o halkı, o insanı, ani Balkannarda taşıyêr ad Gagauz, hem da onnar için yazmêêr. Ama açan bilişä getirmişlär gagauzların sözlerini, adetlerini, tabeetlerini, dilini, çalgılarını, zanaatlarını hem da bulunmuşlar ONNARIN YAZILARINI Orhon deresinin kenar taşlarında, angılarını bulmuş hem da okumaklıını açmış türkolog Vilgelm TOMSON – ozaman açılmış, ki varmış bir maasuz halk, maasuz senselä, angıların adıymış -Türk-Oguz, Türk-Uz. Bu halktan Türk-Oguzlardan çekiler gaguzlar.
Profesor A. MANOFF yazêr bu türk halkın istoriyasını hem da gösterer, ki TÜRK OGUZ HALKIN senselä başıymış hem dinastiya başıymış temelli OGUZ HAN. Oguz Hanın ölümündän sora kalmış 24 Evlat, angıları bey olup hem pay edip bobasının padişahlıını, bölmüşlär Türk Oguz halkını 24 bölmeyä (grupaya). Bu 24 türk bölümlerindän git-gidä duumuş, çıkmış başka bölümnär hem türk senselesindän hem daalmıslar her tarafa”.
Kiyadın birinci bölümünü bitireceykenä M. ÇAKIR yazêr o cenklär için, angılannı oguzlar geçirmiş, angısınnara göra gagauzların dedeleri Balkannara gelmişlär hem da nicä hristiannaa geçmişlär.
Esap alın, protoierey Mihail ÇAKİR hiç bir zaman da şüpa altına koymamış bizim Oguzlardan gelmemizi. Ama dooruluk için kiyadInda o herbir gipoteza için yazêr, başkasının düşünmeklerinä saburlu dayanêr. Büünkü bilgicilar, sanêrım, diil lääzım utansınnar bu uurda M. ÇAKİRdan örnek almaa.
Gagauzların devletlii için M. ÇAKİR yazêr:
“Padişah Mihail VIII Paleolog, ki birleştirsin deyni hem kaavileştirsin deyni hristian olan türk senselelerini Tuna boyunda, kayıl olmuş 1259 yapılsın orada gagauz padişahlıı hem ki Varna vilayetına gelsin KAYKAVUZ İZEDİN Anatoliyanın sultanı, angısını trondan düşürmüşlär hem zorluklara koymuşlar”.
Kiyadın ikinci bölümünda ”GAGAUZLARIN PADİŞAHLII” adına, Mihail ÇAKİR annadêr devletin kurulması için:
“…Bu eni gagauz padişahlıı tez vakıt erdä da suda da (denizdä) kabul etmiş ölä kuvet, ki… çok yardım etmiş Vizantiya padişahlıına, açan GAGAUZLARIN BEYLERİYMİŞ Balık Bey hem da Dobrotiç padişah. Dobrotiç bey, gagauzların padişahı, ölä şannıymış hem käämilmiş herbir işinnän, ki ona padişahlıına, onun adına, vermişlär ad – Dobrocä, eski ad erinä – Karbunlu Vilayet.
Bulgarlar söleerlär hem yazêrlar, ki DOBROTİÇ bulgarmış, bulgar senselelerindän. Ama profesor A. MANOFF dokumentlerdä buldu, ki Dobrotiç padişah türk soyundan çekiler, ki o türk senselesindändir.”
Mihayıl ÇAKİR yazêr, ani Gagauzların padişahlıı 1383 yılda (ozaman padişahmış Dobrotiçin oolu İvangöz, Dobrotiç 1378 yılda ölmüş) Osmannı türklerin altına kalêr. “Gagauzların padişahlıı” bölümü başararkan M. ÇAKİR noktalêêr:
“A. MANOFF profesorun istoriyalı yazılarından çıkêrlar aşaadakı çıkarmalar kararlar:
1. Ki başlayıp 1036 yıldan türk Uzlar, Gagauzlar hem da başka senselelär türk soyundan: Peçeneglär, Kumannar hem Türklär-selcuklar yaşarmışlar Dobruca içindä. Eski Küçük Skifıyedä, neredä 130 yıl bulunmuş haliz gagauz padişahlıı.
2. Dobrotiçin padişahlıı ortodoks türk senselesinin padişahlıımış hem da Balık Bey hem Dobrotiç padişah türk senselesindänmiş, türk soyundan.
3. Ki gagauzlar çekiler haliz türk soyundan hem da ki eski vakıtlarda gagauzların kendi padişahlıı varmış Kavarna Balçık vilayetında, Dobrucedä hem gagauzlara hem şannı padişahmış Dobrotiç (1354 -1378)”.
Bän artık istärdim sözümü başarmaa, ama sora düşündüm, ani erindä olacek yazmaa ne düşünürmüş, ne insan sayırmış gagauzları kendisi Mihail ÇAKIR. Okuyun aşaadakı sözleri da düşünün – kaldık mı biz ölä, nicä bilärmiş bizi aydınnadıcı, profesor, protoierey Mihail Mihayloviç ÇAKİR:
“Gagauzlar severlär her türlü kurban yapmaa hem jertva getirmää, yapmaa anaların bobaların canı için: pınar, köprü, çöşmä, baaşlamaa fıkaralara, üüsüzlerä mal eni çorbacılık için, hem yapmaa türlü iilik, göstermää hererdä kardaşlık, üreklik. Gagauzlar hakikat “uz” insan dooruluklu insan, hererdä gezer dooruluklan, usluluklan, çalışkan, fikirli, namuzlu, verdii lafını, verdii sözünü tutêr, iilikçi, uslu, raatlı insan, duygulu, ii neetli, musaafircä, yolcuları kabul eder hem konaklêêr hısımnarını gibi, diil tamah, saburluklu, dayanmaklı, vakıdında öder decmalarını, borçlarını hem da vakıdında getirer ödünç alınmış paraları hem da her türlü taçımnarı. Gagauzlar eminneri basmêêr, Allahtan korkan insandır, kliseyä giderlär her pazar karılarınnan hem uşaklarınnan, her sabaa-avşam Allaha duva ederlär, herbir işi başlêêrlar duvaylan. Genç gagauzlar çok ikram yapêrlar bobalarına, analarına, dädularına hem herbir ihtära.
Gagauzlar ayık, ayıklı insannar, rakı içmeerlär hiç, şarabı içerlär katışık suylan, karılar hem uşaklar şarap erinä içerlär boza (içki yapılı papşoy unundan).
Birerdä kavga olursa, osaat ihtärlar, popazlan barabar, hem da primarlan barabar barışmak hem sıra yapêrlar. Evelki gagauzlar pek ii sıralı insanmış, onuştan gagauzları yaşamaa hem işlemää imdatlan kabul edärmişlär bulgarlar, urumlar, greklär, moldovannar, ruslar, osmannı türklär hem kär tatarlar bilä. İi dinniymişlär evelki zaman gagauzları, ama şindiki gagauzlar başlamışlar bozulmaa, Allahı unutmaa, sarfoşluk yapmaa, dini brakmaa, kısmetsizlää etişmää…” Todur Zanet, gagauz yazıcısı hem poet
Источник anasozu.com
