Diil KOVİDețialno!

Bir taraftan, Üsolan Durumda (UD), insannarın kendisindän izoläțiya strategiyasını, devlet kuvetleri açıklêêrlar sadecä vatandaşlar için zaameti olarak. Öbür taraftan, virusologlar açık hem kesin söleerlär, ani pandemiya salt ozaman sonuna varacek, açan ortak imunitet kurulacek, adika,  halkın 60-70%-di, bir şüpesiz, lääzım koronavirus hastalıını geçirsin. Aslıdan, kendimizdän istediimiz izoläțiyaya girmemiz, bizim, kişilik, tarafımızdan – kendimiz için zaamet, devlet tarafından sa ÜD kurulması – saalıı korumaa hem yaşamak yardımı uurunda vatandaşların önündä borcunu başa çıkarmak çerçevesindä, ona düşän ükün miminizațiyası. Nekadar bu sürtecek, hem neyä getirecek? Karantin sıralarından çıkmanın basamakları açıklandı – parklarda gezmeyä hem industriya malları tükännarın açılmasına izin verildi, ama bu çıkmanın düzenni planı var mı? Hepsi bu takım soruşlara cuvap eder doktorluk yapan vraç, ani işleer “ön çizidä”, neredän artık ikinci ay gelmeerlär makar ki nesoy sa, kıt ta olsa, bilgilär. Bu üzerä kabledilän informațiya taa da paalı. Benim lafçım – Aleksandr Vasilyeviç DANÇ, medițina bilgilerindä bilim doktoru, “LeçSanUpr” dediimiz hem şindi COVID-19-zlan düüşmäk için donatılma “Spitalul de Stat” devlet bolnițasının hirurgu. Hastaların kontingentı sade sıradakı epidemiyalı durumunnan baalı.

– Canabin Danç, Moldovada koronavirus pandemiyasınnan düüşmektä Sizin katkınız nedir? Hem, buyurun, da ekläyin, okuycularımıza deyni lääzım olacek, birkaç fakt kendiniz için: neyi bitirdiniz, kvalifikațiyanız, çalışma stajınız. – Benim medițina stajım 32 yıl, şindi kendi doktorluk borcumu yapêrım – dejurnıy brigadanın algoritmasına görä. Dejurstvodan gelerim evä, yapêrım hepsi lääzım olan dezinfekțiya sıralarını, hep ölä, nicä da eşim, o da – vraç. Yakınnarımızlan kuşkulu yakınnıımız yok, uşaklarımız ayırı yaşêêrlar. Ama bolnițamızın genç vraçları, kimin küçük uşakları var, kalêrlar maasuz donatılmış palatalarda da 2-3 afta yaşêêrlar orada, sadä internettan hem telefondan aylelerinnän lafedip.

Kabul edilmiş demää, ani biz düüşeriz viruslan, ama bu pek dooru diil. Yazık, ama onunnan yok nicä düüşmää, biz sadä yapêrız medițina sıralarını, ani virus yayılmasın hem aarlaşmasın. Bu sıralarda benim pay almam birkaç daavaylan ilgili: lääzım insan arasında sanitarlı-aydınnadıcı işleri yapayım, bunun içinä mas-mediyayı da alarak, neyi şindi da yapêrım, bölecä, durumu annamaa deyni insannara kolaylık vereräk. Ne düşer benim funkțiyalı borcum için, bütün bir sutkada bän kablederim pațientları, ayıtlêêrım onnarı – belli ederäk, kim ulaşmış, kimdä simptom var, kim – simptomsuz.

– Test yapêrsınız mı? – Yapêrız, hem da yapêrız diil salt COVID-19-za test, ama sıradakı laborotoriya aaraştırmalarını da – kan, siidik analizlerini, hem da – pațientın durumuna görä, rentgen da. Annayın, ani herkezinä diil lääzım baştan aşaadan komplekslı sıraları yapmaa. Birinci olarak, buna deyni ne vakıt var ne da medițina kuruluşun kuvet parametraları uygun diil. İkinci olarak ta – bu diil lääzım. Pațienta rentgen yapmaa deyni, bütün personalı lääzım giidirmää koruma rubalarına, hastayı getirincä hem götürdüktän sora lääzım bütün otdeleniyaya dezinfekțiya yapmaa. Vraçların baş daavası – herbir hastaya deyni bulmaa ona lääzım olacek hem yapılacek meropriyatiyaların ölçüsünü, adika, mediținadan kaarä, vraç düzennik ükünü da taşıyêr. Hepsi harçlar – halkın parasınnan yapılêr, ama onnarı var nicä bir gündä kullanmaa da gelecek 2-3 aftaya yada taa ötää deyni bişey brakmamaa. Birdän isteerim açıklamaa: medițina etika kodeksına görä, hastaların sayısı, onnarın durumu, ilaçlanması hem kişilik bilgileri için soruşlar sözümüzün dışında kalaceklar. Lafedecez sade hergünkü problemalar için.

– Halizdän bu da – benim daavamdır. “Borcunu yapan” medițina zaametçileri hem milletin arasında Cov-19-zun yayılmasını minimizațiyaya getirmää deyni Saalık ministerlii en ilkin ne lääzım yapsın? – Saalık ministerliinä daava koymaa deyni, benim şindilik gradıma uygun diil, bu – birincisi. İkincisi da – artık pek geç. Şindilik var nicä gözletmää o yada bu işleri, onnarlan ilgili kendi kayıllıını yada kayıl olmamanı annatmaa hem kimi kıpımnarı doorutmaa deyni fikirini açıklamaa. Bän saalık ministerliin işlerini kurmêêrım, bendä başka zanaat var, ama genä da, medițina institutunda ekzamennara görä, bän atestațiya kablettim şu profil disțiplinalarda: epidemiologiya – bir semestr üürenmäk, mikrobiologiya – iki semestr üürenmäk, saalıı korumak düzennemesi – hep iki semestr, medițina statistikası kursu – bir yıl, asker-sefer hirurgiyası – taa iki yıl. Hem da – vatandaşları korumaa, epidemiya vakıdında işlemäk seminarları. Kişinev medițina institutu studentların kompetențiyaları bakıldı hem atestațiyaya kabledildi profesura tarafından, angıları bilerlär, ne lääzım yapmaa epidemiya vakıdında. Bu da verer zakonnu hakları bu institutu başarannar büünkü durum için kendi fikirlerinä saabi olsunnar. Esaplêêrım, fikirä uygun olacek, ani respublikadakı saalıı korumanın başında bulunsun maasuz mediținaya üürenik insan, angısında var, en aazdan, yukarda açıkladıım bilgilerin uuru, bu üzerä da, Moldovada saalıı korumak sistemasının düzeninä bendä var serioz diklenmeklär. Onun başında büün dürêrlar insannar, angılarında diil ani maasuz bilgilär, ama medițina için ufak annamaları da yok.

Moldovadakı epidemiyayadan, makar ki o taa şindi da başlamadı, biz bilärdik onun sonuçlarını Kitayda hem kimi evropalı devletlerdä, zerä, yabancılıkta işleyän vatandaşlarımızın evä dönmesinnän, biz, may bitki olarak, girdik bu zararın içinä. Taa ozamannar lääzımdı bu pek kuşkulu hastalıklan düüşmäk için komisiya kurulsun, da onun başına işi bilän spețialist koyulsun. Bu iş pek geç oldu, bir aydan sora, hem da, konkret gösterilmedi, kim o kişi, ani epidemiyaya karşı işi düzenneyecek. Biz şindi da bilmeeriz, kim. Bän gözlederim presayı, her gün soțial aalarında bulunêrım, ama bu haber yoktu, hem yok. Cuvapsızlık sa karma-karışıklıı duudurêr.

– Moldova Respublikasının üstolan durumnarın Komisiyası var, onun başında premyer-ministru. – Bän açıklêêrım formulirovkayı: “işi bilän spețialist”. Bizim premyerımız – profesional o sferada, neredä beceriklii hem lääzımnı diplomu var. Saalık ministerliindä işi bilän spețialistlär bulunmadı, angıları lääzımdı olsunnar orada taa epidemiya başlamayınca. Onnarı şindi da orayı teklif etmeerlär. Moldovanın herbir medițina kuruluşunda, glavvraçlan başta, uygun olan komisiya, “Pek kuşkulu infekțiya, üstolan durum hem başka işlär peydalanmasında iş Planı” taa yılın başında temelä alınêr. Orada gösterili, kim, nezaman hem neylän lääzım ilgilensin, cuvapçı insan yazılêr kendi üstünä alınacek borçlar altında. Bölä plan ministerliktä da var, ama şindi bän bilmeerim da, kaldırdılar mı onnar onu osa kaldırmadılar mı. Şindi olan karma-karışıklıı esaba alarak – ba orayı kaçêrlar, ba burayı – bu plana danışmamışlar.

– Plan nezaman kabledildi? – 1920-ci yıllarda, hem 1950-ci yıllarda, I-ci hem II-ci dünnää cenklerin ardına. Sora onu eniledärdilär, olan epidemiyaları esaba alarak, örnek gibi: SSRBda 70-ci yıllarda olan holer epidemiyası. Bu planın kabledilmesi her yıl, eniledip ta, sıraya koyulêr. Bu planın parçasının gösterici örnää – “Yangında evakuațiya planı”, ani asılêr cümneli erlerdä hem angısını biz hepsimiz bileriz.

O üzerä, ani baş vraç imzalêêr pek kuşkulu infekțiya peydalanmasında iş planını, o biler ne lääzım yapsın bu durumda, ama hiç bir glavvraça bişeycik sormadılar. Ama onnar şindi –doktorlardan sora, ani pațientlarlan doorudan kontaktta bulunêrlar, hem medsestralardan sora, ani hastalarlan uzun vakıt bulunêrlar, en yufka kategoriya, zerä, nesoy da karar onnar almasalar, onnarın işini medițina komisiyası kantarlamêêr, ama kantarlêêr o insannar, ani pravitelstonun zonasında kaçınêrlar. Bir saadın içindä RKBnın baş vraçını iştän çıkardılar, da bu hepsinä deyni, kim dayanêr kendi becerikliinä hem fikirinä, gösterici bir kamçılamaktı. Şindi glavvraçların elleri hem ayakları baalı, pațientları kurtarmaa deyni onnar yok nicä çeksinnär ek kolaylıkları, bakmadaan ona, ani yardım vermää isteyän pek çok var, angıları isteerlär getirmää koruma tertiplerini büün, ama diil bir iki aftadan sora. Bu vakıtta da komisiyalar hem yarı komisiyalar, angıları amator kişilerdän toplu, karar alêrlar, ne lääzım Kitaydan almaa, ne – Sorokadan, ne da Polşaya yollamaa. Bu – hep o, nicä cengin önündä kurşuna urmaa hepsi marşalları, deyip, ani cenk olmayacek.

Amatorlar korkuttular diil salt medițina kuruluşların öndercilerini, ama bütün halkı da. Bän büün yarım Moldovayı gezdim – insannar korkêrlar, ama kendileri da prost annêêrlar, nedän. Onnarı kimsey aydınnatmêêr, şöförlar kendi maşinalarında maska üzlerindä giderlär. Bän – vraçım, her gün hastalarlan kontaktta bulunêrım, benim karım da – doktor, da hep ölä durumda işleer, ama genä da, bän çaarêrım raatlaa hem akıla. Biz, vraçlar, evdä maskaylan gezmeeriz. İnsannar sa onnarlan uyuyêrlar da, bu da – fakt. Yaşlı insana üç afta geeri verildi bir maska, da o hep ölä onunnan gezer, o kirli artık. Yazık insannara, ama bu, ne olêr korkudan hem informațiyasızlıktan – akılı aşan akılsızlık.

– Halkı aydınnatmaa – bu herkerä saalık ministerliin baş daavasıdır, epidemiya vakıdında – taa da pek. – Başın başı da – bu ministerlii dooru temeldä kurmak. Taa ileri, açan kolay olmayan vakıtlarda onun başında, örnek olarak, durardılar N. Testemițanu, K. Dragonük, G. Gidirim, İ. Ababiy hem başka bilgiçlär, bilim doktorları, becerikli mediklär hem organizatorlar, saalık ministerlii bizim hodulluumuzdu. Ozaman, epidemiya yokkana, taa pek annaşılardı ne lääzım yapmaa onun vakıdında, nekadar şindi. Son altı yılda orayı ministr koyuldu beş karı, angılarının salt üçündä vardı medițina diplomu, hem sade ikisindä – vardı saalıı korumaa düzenindä praktikalı beceriklik. Neyä burada var nicä komentariy yapmaa?

– Epidemiyaya karşı yapılacek işlär planı için: o saalık  ministeliin tarafından mı, osa herbir ilaçlayıcı kuruluşu kendi başına görä mi hazırlanêr? – Temeli ministerliktä koyulêr. Ona artık herbir medițina kuruluşu, kendi erinä hem kolaylıklarına görä, konkret informațiya ekleer, neredä izolätorları yapmaa, nicä reanimațiya yapmaa hem bolnițayı pak hem kirli zonalara bölmää. İş onda, ani belli bir erdä hastaların konțentrațiyası zeedeleder aarlıı hem kuşkuluu onnarın enidän ulaşmasına hem personalın ulaşmasına. İnfekțiyaya şüpeli pațientlar, hızlı yardım maşınasına alındıynan hem taa ötää türlü etapları geçeräk, var nicä başka viruslu hem bakteriyalı infekțiyalara ulaşsınnar. Nikolay Aleksandroviç SMEŞALKO – saalıı korumanın büük organizatoru, Oktäbri revolüțiyasından sora o kurdu profilaktikalı hem korumalı sıraların başarılı sistemasını, ani verdi kolayını oftiga, holer hem çúma epidemiyalarını ensemää. O hiç neetlenmäzdi da hepsi hastaları merkezlerä toplamaa, bununnan aslıdan, onnarı infekțiya kaynaklarına döndürmää.

– Prokaza hastalarını leprozoriylerä kapardılar. – Halizdän dooru, küülerdän uzak erlerdä, ama diil bilä hem kasabanın merkezindä. İtalyalı laf “karantin”, angısının maanasını hepsimiz bileriz, götürer bizi XIV–XV-ci üzyıllara, açan gemilär gelärdilär Ak denizin bir adasına, hepsi inärdilär da orada 40 gün geçirärdilär. Yada gemidä kalardılar, ne pek güçtü hem aardı, ama verärdi kolayını bu vakıdın içindä hasta olmasını görmää. Sadä bundan sora, porta girmää deyni, gemelerä izin verilärdi. Te buna deerlär uzaklaştırma. Bizdä sa hastaları kasabanın merkezinä toplêêrlar. Vakıt hem aaraştırmaların sonuçları gösterecek, nekadar efektliydi bu karar.

Ama şindi lääzım karantindan çıkmanın kaluplarını kurmaa, bunun planını da insannara taa kimsey sölämeer. Ne plan, ne kurallar, ani te bölä, te ölä çıkacez. Herliim görärsäk, ani uluşma statistikası düşer, lääzım izoläțiyadan çıkmasını plannamaa, ama biz genä geç kalêrız. Annadacam sizä, neçin. Bän lafederim hepsi rayonnardan kolegalarımnan, şindi bolnițalarda var pek çok insan, angıları orada hiç yok ne yapsınnar, zerä onnarda yok hastalıın klinikalı belertileri, onnar bulunêrlar medițina kuruluşlarında sadä COVID-testın pozitiv olduu sebepinä. Bu türlü pațientlar raat var nicä evdä bulunsunnar, belliki, kendi başına izoläțiyası için evin uygun olmasında, da var nicä onnarı artık 1-rär, 2-şär, 3-çär evä kolvermää. Herliim çok uşaklı aylä yaşarsaydı iki odalı kvartirada, elbetki, bu kolvermärklän lääzım biraz beklemää, ama insan yașarsaydı yalnız yada onnar iki kișisaydı, ona taa islää evdä olacek. Bunda bulunêr medițina logikası.

– Var başarılı örnek, deyecez, Rusiyada, neredä ilin biçimdä hastalıı, vraçın gözletmesinnän, evdä ilaçlêêrlar. Neçin Moldovada bu hastalara gospitalizațiya yapêrlar, sora da onnarı bütün respublikada tutmaa savaşêrlar? – Da, bu saklı iş diil, bu durumu diil bir kerä komentariy yaptı Oleg KRUDU, benim yakın kolegam, bilim doktoru hem saalıı korumaa organizatoru. Onda eterli bilgilär var, annamaa deyni, ne yapmaa bölä durumnarda. Onun başkannıı altında bulunan Triaj Merkezini sayêrım büünkü günün pek fikirli, akıllı hem efektli bir kuruluşu. Da ona lääzım sormaa, nicä taa islää. O artık açıkladı, ani bizdä gospitalizațiya olêr sadä Covid-testı prințipına görä. Herliim reakțiya pozitiv sa, hiç biri sormêêr, ilin mi osa aar forma mı: sütlän haşlandıynan kaymaa üfleeriz.

– Demäk, bizim memleketimizdä hastaları, aylä vraçların gözletmesinnän, evdä ilaçlamêêrlar mı? – Yavaşayın, bizdä bolnițalarda da COVIDın ilin formasınnan hem Covid-testın pozitiv olduu hastaları ilaçlamêêrlar. Zerä yok ne ilaçlamaa, simptomnar yok, pațient üüsürmeer, yangını yok. O sadä izoläțiyada yatêr, başkalarını ulaştırmamaa deyni, ama bu vakıtta kendisi da var nicä ulaşsın, bu da aslı, zerä o vakıt, onda test var nicä razgelä pozitiv göstersin, da nekadar vakıt o pozitiv – bu da belli diil, artık üç afta mı, osa dündän beeri mi. Ama gospitalizațiya yapêrlar bu görüşä görä. Bundan kaarä, bu testta sadä 80% faydalık var, da üzdän irmi kişi virusa ulaşêrlar orada, nereyi onnarı getirerlär. Te bölä bir paradoks.

– Neyi sa temelä alarak insana test yapılmêêr mı? – Temelä alarak onu, ani o kişi belirli kontaktlarda bulundu. Epidemiologiyada var bütün bir sincir eki, angısında birinci pațientı bulêrlar, sora da sıradakıyı. Hastalıın ilin formasını evdä ilaçlamaa deyni, vraç lääzım gelsin hastaya bütün ekipirovka formasınnan: kombinizon, şlem, iki kat maskaylan, bahilalarlan hem başka işlärlän. Bunu yapmaa yok nicä, o üzerä, ani bu forma yok, o sadä şindi peydalanmaa başladı. İleri biz ekipirovkayı bölärdik, dört vraça – bir-iki. Kostüm etişmeer, bu saklı diil.

– Moldovaya diil bir kerä geldi hem geler maskalarlan, eldivennärlän, testlarlan, tek kulanışlı kostümnarlan gummanitar yardımnarı, ministerlik ta satın alêr, ama bu vakıtta, ilaçlayıcı kurulşuşlarda bu işlär etişmeer. Aslısı neredä? – Şindilik biz çıktık ekonomiya rejımından, ama bilmeeriz, bu kostümnardan nekadar var, kaç vakıda eteceklär. Bir smenada 10-na yakın kullanılêr, şindi var, deyecez 50-100 kostüm, bu – 3-5 günä. Lääzım mı onnara ekonomiya yapmaa – belli diil. Yazık, ama ekonomiya – medițina zaametçisina büük aarlık.

– İnsannarı aydınnatmaa deyni, dezinfekțiya için soruş: neyi lääzım tertiplemää, nezaman hem nekadar? – Nesoy sa primar koymuş internetä rolii: küüyün trotuarından gider traktor da pek paalı antiseptikı serper, lääzımnı mala büük harcama yapêr, da kendisinä piar da yapêr. Ükü üstümä alarak söleerim: viruslu infekțiyadan bölä tertiplemäk yardım etmeer. Büün Kişinevun sokaklarına da antiseptik serptilär.

– Hem da aullara hem podyezdlara. – Ölä, ama bu bir türlü yardım etmeer. Vakıdında boklukları toplamaa lääzım, kalanı – medițina zorluu diil, ama ucuz piar. Koronavirusta yolları antiseptiklan yıkamanın faydası yok. Ama hastalardan sora palataları paklamaa lääzım, zerä orada viruslu indeks var, solukta virusun konțetrațiyası. Açan kesin biliner, ani hasta kişi podyezdtan geçti, orayı yollanêr maasuz brigada da epidemiyaya karşı tertiplemäk yapêr. Biliner, ani kasabanın hepsi podyezdlarını yok nicä tertiplemää, makar onuncu payını. Yok Moldovada okadar para, ani bütün memlekettä dezinfekțiya yapmaa. Bu – alıklık epidemiyası, ani virustan taa hızlı yayılêr.

– Moldova saalık korumak sistemasında angı sincir eki en yufka: malların yok olması mı, öndercilerin etkisizlii mi, kadralar mı? – Moldovada kadralar – en kaavidir. Siz görseniz nicä onnar düüşä abanêrlar, o kızçazlar. Biri-birinä deerlär: bän taa beş saat işleyecäm, sän sa dinnen, zerä sana sora oniki saat lääzım işlemää. Te bu – bizim erindeki kadralarımız, angılarında evdä uşaklar, kocalar, babular hem dädular, hem angıları kendi kulluk işleri için kablederlär üç buçuk bin ley. Ministerliin hem pravitelstvonun uurunda problema diil salt malların etişmemesi. Herliim öndercilerimiz olaydılar açık da raport vermäydilär, ani bizdä hepsi var, biz hazırız, ama söleyäydilär, ölä nicä halizdän var, insan onnarı annayaceydı. Yapaydılar bir danışmak çaarması: kimdä var kolaylık yardım etmää, buyurun, yardım edin. Bana zenk ederlär tanıdıklarım hem tanımadıım insannar, teklif ederlär maskaları, kostümnarı, onnar hazır satın almaa da vermää  onnarı bolnițaya, bän sa lääzım kabletmeyim bu yardımı, zerä o zapa altında – satın almaklar sadä merkezdän.

– Gumanitar yardımını başka devletlerdän eraplannarlan kablederlär, neçin respublikamızdakı insannarımızdan yok nicä kabletmää? – Bendä da bu soruşa cuvap yok. Geçennerdä Sorokada başladılar koruyucu kostümnarı dikmää, sutkada bir bin parça dikerlär. Canabiniz annêêrsınız mı, ani onnar var nicä bütün respublikadakı medpersonalımıza onnarı etiştirsinnär? Bu – reklama kompaniyası diil, bu bir fakt, ani Sorokadakı fabrika diker kitay kostümnarından diil taa prost koruyucu kostümnarı. Orada bişey zor da yok, plattan kaarä, lääzım olsun muşamalı bir kat ta. Ama, ba onnar sertifikațiyayı geçmemişlär, ba paası uygun diil. Siz kesin gördünüz internettän patretleri, özelliklän, Kitaydan, neredä medpersonal – çirkinneşmiş suratlarlan! Bölä patretleri var nicä yollayım sizä bizim da, başka moldovalı bolnițalardan da. Maskalar yakışık diil, prost erleşerlär, pek sıkêrlar, iz brakêrlar, kimisindä yarayadan. Ama bir buçuk ayın içindä hiç biricii savaşmadı gelip ta bakmaa, işlerin halizdän durumunu. Herliim ministerliin temsilcileri yada komisiyası gelärsa da, hep okadar annamayaceklar, neyä lääzım bakmaa. Onnar mediținayı üürenmedilär, ne sanitar ne da hirurg kostümunu giimedilär. Geleceklär, galstuklarını sallayaceklar da gideceklär. Bizä sa lääzım halizdän inspektor, ani gelecek, bakacek hem görecek: bizdä te bu yok, koruyucu ekrannar kilitlenmeerlär, demeli, başka lääzım. Annêrmısınız?

– İslää, o medițina kuruluşlarına, neredä COVID-19 ulaşan hastaları ilaçlêêrlar, ilk sıraya görä nelär lääzım? – İlk sırada o, ani öndercilär lääzım vazgeçsinnär kendilerinä hem vatandaşlara aslı olmayan işleri annatmaa. Bu Paska günnerindä ikonanın önünä geçsinnär da sorsunnar kendilerinä, dooru mu onnar yapêrlar, söleyip onu, neyi söleerlär, halizdän, televizor ekrannarından. Ne da olsa insannar isteerlär avtoritetlı fikirleri inanmaa.

– Aslı olmayan işlerin maanası ne? – İlk öncä aslı diildi, ani hepsinä hepsi var hem hepsi islää, ikincisi – statistika. Teleekrannarda verilän statistikanın bişeycii yok mediținalı statistikaylan, angısı dayanêr çoklu obyektivlı faktorlara, hem onnarı kullanêr annamaa deyni, angı uura dooru gitmää. Memlekettä ulaşannarın kesin sayısını bilmää deyni, lääzım bütün milleti incelemää. Bu yok, o üzerä, ulaşmış olan vatandaşların sayısı diil dooru. İkincisi: var ölä annayış nicä reprezentativ grupaları, ani verer kolayını 1-2 bin insannın arasında ulaşannarın sayısını bulmaa. Örnek olarak, Kişinevun bir rayonunda. Lääzım saymaa burada yaşayan hepsi insannarı, yapıp test annamaa, onnarın kaçı ulaşık, deyecez 15%, ozaman statistika dooru.

Taa ötää, Covid-pozitiv olan insan grupaların hem ulaşannarın, angıların pek büük sayısı, aralarında karışıklık olêr. Biz bilmeeriz o țıfrayı, ama o açıklanından taa büük. Var hastalannarın sayısı, hem hastalannarın hem da ulaşannarın arasında – pek büük ayırılık var, ulaşanın imunitet sisteması kaaviysa, onun burnu-gırtlak kanalına virus girdiynän, o sistema vermeer kolayını virus örüsün. Taa ötää, hastalannarı lääzım en aazdan üç grupaya bölmää – ilin, orta hem aar formalarlan.

Mas-mediya açıklanan statistika hiç bir habercilik rolü oynamêêr. Hava prognozları gibi ön fikir açıklamaları, bu iştä yok nicä yapmaa, bu ortalıı karıştırêr hem milleti korkudêr. Țıfralara komentariy lääzım spețialistlär yapsınnar,  ama diil diktorlar, açıklanan bilgilärlän manipuläțiya olmasın deyni.

Şindi, pațientları kolvermää deyni, lääzım haliz statistikayı bilmää. Bunun için kararı lääzım epidemiologlar hem kfalifikațiyalı vraçların komisiyası alsın, zerä hastaları izoläțiyada tutmaa sadä o laflarlan, ani bölä lääzım – bu da aslı diil.

– Artık bir buçuk ay kendi başına izoläțiyada bulunan millet, şindiyä kadar prost annêêr, aseptika hem antiseptika kurallarını, nezaman, neredä hem nicä onnara uymaa. Pazertesindän beeri parklarda gezinmää izin verildi, açılêr kimi alış-veriş erleri, hem da, genä dä, informațiya yok onun için, ani angı korunmak sıralarına uymaa lääzım. Ne da olsa, onnara saygısızlık göstermäk var nicä ikinici ulaşmak dalgasına getirsin. – Te bu dooru. Karantindan yavaştan çıkmada milletä mutlaka informațiya vermää lääzım. Korkuducu roliklerin erinä, lääzım aydınnadıcılar: onun için, nicä hem neredä maska taşımaa lääzım, aralıı dooru tutmaa, nicä kendini parkta, skverda, daada götürmää. Onu, ani sokakta maska hem eldiven diil lääzım taşımaa.

– Bütündünnää saalıı koruma Kuruluşu (angl.: World Health Organization, WHO) deer, ani lääzım. Moldova bu kuruluşun protokolunu bakêr. – WHO artık çok kerä yanıldı, bu ayın içindä protokol dört kerä diişti. Maskaları hem eldivenneri lääzım taşımaa sadä orada, neredä var kontakt insannarlan hem erlärlän, angılarına çoyu diidi – supermarketta, aptekada, cümne transportunda, liftta. Oralarda bu dooru – kalan erlerdä yannış. Evä geldiynän, lääzım ellerini dooru yıkamaa.

–  Onnarı dooru yıkarsak, var mı nicä eldivensiz gezmää? – Pek dooru. Taa islää sabunnan yıkamaa, nekadar spirtli dezinfektantlan, zerä spirt derinin özelliklerini prostladêr. Cümne erlerindä giriştä hem çıkışta ellerä dezinfekțiya yapmaa. Tükännarda dezinfektoru lääzım mutlaka çıkışta koymaa, zerä orayı biz pak ellän yada eldivennän gireriz, ama çıkêrız – kirli. Ama Kişinevun hiç bir tükänında da onnar çıkışta yok. Bu kuralları bilerlär spețialistlär, onnar, kim annêêr infekțiyanın yayılma yollarını, ama bilmeerlär alış-verişçi zaametçilerin başları, ani erleştirerlär dezinfektor aparatlarını sadä onun için, ani onnarın kuruluşlarını kapamasınnar deyni. Bän çizdim sizä sadä bir küçük halka, neredä lääzım giimää hem çıkarmaa eldivennärlän maskaları. Var taa bir önemni kıpım, nicä bunu yapmaa. Yannış adımnar – dooru yol ulaşmaya. Te bölä rolikleri TVda lääzım en aazdan üç kerä gündä göstermää. Nicä, çıkararkan, eldivennerin altını üzünä çevirmää  da sade ondan sora sıbıtmaa. Hem, elbetki, 10-20 gün taşımamaa onnarı. Cümne erledä bän eldiven giimerim, ama ellerimi dooru yıkêêrım. Maskayı tükännarda hem sıralarda durarkana giyerim.

– Aleksandr Vasilyeviç, ulaşannarın sayısı aazalêr, başlêêrız karantindän çıkmaa. Buna bakmadaan, koronavirus, gripa gibi, sezon hastalıkları razrädına geçärsa da, insannarda lääzım bigi silähı olsun. Vatandaşlarımızı, özelliklän, yaşlıları, respublika bolnițalarında ak ceerleri havalandırma aparatların sayısı raatsız eder, zerä Covid, ilk sırada, ak cerleri bozêr. Prezident dedi, ani ak ceerleri havalandırma aparatların sayısı eterli, bütün respublikada binä yakın var. – İsteerim nışannamaa, ani epidemiya zamanında ak ceerleri havalandırma aparatlarına zoru olan on kişidän beşini onnara baalêêrlar, diil ona görä, ani aparat etişmeer, ama o üzerä, ani doktor yada palata etişmeer. Bundan kaarä, bölä soruşlar, çok olan faktorlara görä, kişiyä görä bakılêr. Birilerinä o yardım lääzım, öbürlerinä – intubațiya için, üçüncülerinä hiç diil lääzım da, makarki, örnek olarak, bakışa görä, üçünün dä durumu bir takım. Burada artık medițina başlêêr. Epidemiya dışında bu soruş hiç aktual da diil, aparatlar eterli kadar var.

– Hadiyin dönelim herkezinä deyni aktual olan karantindän çıkmak sıralarına. – Şindi çok işlär vatandaşların aklı ermäk yaptıklarına baalı olacek. İmunitetı arkalamaa deyni, lääzım gezinmää, ama biri-birinä solumamaa, demeli ki, soțial arayı lääzım kesin korumaa. Taa ileri da lääzımdı parklarda hem daalarda gezinmeyä izin vermää, eminni bir araya uyarak. Ama ne vardı? Örnek olarak, podyezdlarda toplandı beş țıgaracı kişi da, biri-birinä üüsüreräk, tütüderlär orada. Sankțiya lääzım koymaa bir grupa insana, ama diil anaya, ani uşaannan daada geziner, mediținanın bakış noktasından bu dooru olacek. Karantin sıraları lääzım olsunnar akıllı hem kurulsunnar mediținaya üürenik spețialistlar tarafından, ama diil politikalı analitik tarafından.

Medițina institutunda var epidemiologiya kafedrası, da makarki şindi, artık bu etapta, onun spețialistları var nicä hazırlasınnar mas-mediyaya deyni korunmak sıraları için materialları – maskaların, eldivennerin dooru kullanması için, soțial arayı tutmanın lääzımnıı için.

– Biz şindi sizinnän izoläțiyadan yavaş çıkması için lafederiz, ama bolnițalarda hep taa pațientları ilaçlêêrlar, karantina kapalı küülär var. – Bän düşünerim, ani koronavirus infekțiyasının ilin formasınnan olan pațientları bolnițalarda tutêrlar, zerä bu taa politika tarafından kazançlı, sora başlayaceklar onarı birdän salvermää da demää, ani biz ensedik epidemiyayı, makarki o ölä da başlamadı. Bunu soruşun politikalı tarafı için söleerim.

– Döneräk WHOya, angısı aydınnattı, ani pandemiya bitecek, açan bu virus hastalıını milletin 60% geçirecek. Herliim bizdä epidemiya başlamadıysa, biz sa kendi başına izoläțiyadan çıkêrız, ilerdä bizi ne bekleer? – Siz şindi pek zor bir soruş sordunuz, ama bekleersiniz bendän konkret bir cuvap, ama o olmayacek. Bölä deyecäm: Moldovada büün yapılan karantin sıraları efektli diil. Onnar uydurma yapıldı, onnardan vazgeçeceklär, açan bu politika tarafından kazançlı olacek.

İlktän Germaniya deyecek, hazır, biz ensedik, sora İtaliya söleyecek, ani ensedi, ardından Moldova da. Herliim bizim memleketimizdä hepsini dooru, açık hem akıllıycasına yapsalar da,  onun yok dooruluu, yakın olan memeleketlerdän taa ileri, karantindan çıkmaa.

– Bu açıklamalar baalı olaceklar onunnan, ani insannar başka ulaşmayaceklar mı? Ölä diil sa, ozaman nesoy var nicä karantindan çıkmaa? – Bizim daavamız başka iştä. Yapılan sıralarlan biz virusu durgudamayacez, bu kendi-kendimizi yalandırmak, bunu bän deerim, açan söleerim, ani lääzım vazgeçmää insannara yalan sölemektän. Onnarlan biz sadecä yavaşadêrız ulaşmanın yayılmasını. Bu – sade deklarațiyalı yapılêr, ani vraçlara hem bolnițalara aarlık ükü olmasın deyni, ama hep o vakıt, onnarı, lääzım olmayan hastalarlan artık tepeyädän üklettilär. Ulaşma proțesi diil bir ay taa ilerleyecek. Okadar vakıt biz yok nicä kendi başına izoläțiyada bulunalım, lääzım yavaşıcık açılmaa. Dooru açılmaa. Birdän açmaa büük erleri olan marketları, neredä çok insan olmêêr. Maasuz formalara giimni koruyucuları, ani ileri bakardılar iyecek sepetlerinä, koymaa kolversinnär, deyecez, onar kişiyi, baksınnar, ani insannar maskalarda olsunnar, grupalara toplanmasınnar – bu artık normal bir sıradır.

– Bekim, saalık ministerliin probleması diil salt kompetențiyası olmasında, ama çok kalabalıın ulaşmasından korkması, açan vraçlar etişmeyecek, hem bolnițalar dolu olacek? – Taa yukarda bän söledim insannarın akıllı olmasını deyni. Şindi hepsindän çok vraçlar ulaşêrlar, diil pațientlar, korunmak sıralarını bakmarsak, milletin arasında patlama olacek. Herliim vatandaşlar başka aylelärlän kontakta girmärselär, gezinmärselär neredä diil lääzım, tükännara gitmärselär, bu sıralar efekt verecek.

– Neçin lääzımdı devletleri kendi başına izoläțiyaya sokmaa, ekonomikaları cinkmää, mayadan, iyünädän karantin sıralarını uzaltmaa? – Bu soruşa bän cuvabı bilmeerim.

– Mediținanın bakış noktasına görä mi? Onu ye esaba aldılar? – Mediținanın bakış noktasına görä, yapılan işlerin hiç bir maanası yok. Kitayda karantina benzeyän karantin vardı, angısı bir buçuk ayın içindä virusun yayılmasını durguttu. Da şindi insannar, belliki, korunmak sıralarına bakarak, normal bir yaşamaya başladılar. Yarım yıldan sora siz göreceni, nesoy sarkazmaylan biz bakacez hepsinä, ne büünkü gündä Moldovada olêr. Bu – epilog.

İntervyuyu götürdü Olga BEREZOVSKAYA Maasuz kommersantinfo.com için (gagauz dilinä çevirdi Todur ZANET)

Источник anasozu.com 16.03.2022