Dooru mu biz yazêrız?
Gagauz küü adlarının aralarında birkaç kerä küü temelinä karşı geleriz: Başküü, Çeşmäküü, Tülüküü, Bayırküü. Burada şaşılacak bişey yok, bu bir halklararası gibi olaydır. Bakın: Cape Town, Everton, Oxford, Birmingham — ing. town «kasaba», ford «geçit, sıı yer», ham
Küü temelli gagauz küü adları izafet lafbirleşmelerindän gelmiştir. Onnarı aklımıza getirelim:
-
birinci hesaptan izafet: lafların ikisi dä eksiz (demir kapu, taş köprü);
-
ikinci hesaptan izafet: temel lafın ardına saabilik formasının afiksi eklener (balık kapçıı, koyun derisi);
-
üçüncü hesaptan izafet: temel lafı saabilik formasına konulȇr, belliedän laf sa saabilik halının ekini kabul eder (evin örtüsü, kızın topu).
(Sade üç izafetimiz var, ne kolay!)
Bu küü adlarının izafetlerdän gelmesinä nedän takıldık?
İlk: saabilik formasının hallanması.
Rasgelä lafları saabilik formalarında temel formalarınnan bilä hallandıralım. Birinci üz (benim) hem ikinci üz (senin) formasında çok karışıklık olmaz. Üçüncü üz formasını inceleyelim.
Hallar |
Üçüncü üz (onun) |
||
Temel |
kaş — kaşı |
alma — alması |
parmak — parmaa |
Saabilik |
kaşın — kaşının |
almanın — almasının |
parmaan — parmaanın |
Doorudak |
kaşa — kaşına |
almaya — almasına |
parmaa — parmaana |
Gösterek |
kaşı — kaşını |
almayı — almasını |
parmaa — parmaanı |
Erlik |
kaşta — kaşında |
almada — almasında |
parmakta — parmaanda |
Çıkış |
kaştan — kaşından |
almadan — almasından |
parmaktan — parmaandan |
(En aazından taa iki hal forması var. Deyelim, makaz-lan, nacak-lan — araç halı forması nedän olmasın? Ama bunu gelecek dartışmalara brakalım.)
Bakın: saabilik formasının üçüncü üz ekinin hem hal afikslerinin aralarında n sesi var. Türkologlar bu sestä eski hallanma sistemasının izini görür (bölä dilin istoriyası gitmiş, burada ne yapmalıyız).
Küülerimizä dönelim. Adlarının içindeki kökleri sansın birinci hesaptan izafeti kurduu gibi geler. Katlı temellerin içindä olarak hiçbir kökün ardına eklenmiş afiks yok (Baş- + küü-).
Ama insannardan Başküüyündä, Tülüküüyündä h. b. formalarını çok kerä işitmelisiniz. Bunnarda hal eklerinin önündä saabilik formasını gösterän n sesi çıkȇr. Saabilik forması sa birinci hesaptan izafeti kurmaz. Ozaman sanki Başküü diil dä ikinci hesaptan izafet olarak Başküüyü mü dooru formadır? Orfografiya kuralları kiyadında bölä adların hallanması için — n sesinin peydalanması için — yazılmış bişey yok.
Bu arada incelememizdän biraz sapalım. 2019-dä Valkaneş rayonunu dolaştık. Bir insanın lafetmesi meraklı geldi. Bir soruş, iki soruş — küülülär arasında birdän birä küçücük bir soruşturmamız oldu. Önemlidir: en aaz 70 yaşında olan insannarlan lafettik. Onnar yazı dili kurallarını bilmeyip alışık dili kullandıkları gibi, erleşik dili uyguladıkları gibi, dili duydukları gibi lafeder. Zorlamak yok. «Sen Bayırküüde mi yaşıysın osa Bayırküünde mi?», «Sen nece süliysin: Çeşmeküüden mi geldi osa Çeşmeküünden mi?» sorduk. Sordukça işitiimiz cuvaplara şaştık. Başka işlär bekledik. «Büle de diyla, üle de diyla» da hiç demedilär. «…Ben diym Çeşmeküüden, Bayırküüde; Bayırküünde bizde demiyla, olmaz, yannış» dedilär. Ama gençlär Bayırküünde formasını kullanır, ama ben başka türlü işittim, sıkınarak fısıldadık. «E… ne yapalım şindi... bizde hep büleydi…» kabul ettik.
Uzun sözün kısası: lafettiimiz küülülär n sesini küü temelli adların ortasına onnarın eksiz izafet (I) oldukları için sokmaz. Soruşturduumuz insannarın bakış açışından büünkü kurallara görä Tülüküü, Bayırküü adlarının yazılması dil normasına karşı diildir, ama hallanmalarında afikslerinin aralarında n sesi çıkardılmaz. Bundan sora da bu toponimnär «küü adı + küü genellemä lafı» (ikinci hesaptan izafet: Beşalma küüyü — Beşalma küüyündän, Kongaz küüyü — Kongaz küüyünä) lafbirleşmelerinin etkileri altına düşüp Tülüküündän h. b. konuşma formalarını düzmüştür.
Bitti mi? Bitmedi.
İlktän sora sırada ikinci gider.
Şindi saabilik formasının düzülmesinä bakalım.
Birinci üz (benim) |
İkinci üz (senin) |
Üçüncü üz (onun) |
ot — otum kuzu — kuzum erik — eriim |
daul — daulun kirpi — kirpin kabak — kabaan |
kaş — kaşı alma — alması parmak — parmaa |
Saabilik formasının üçüncü üz ekini vokal sesi kurȇr. Lafların temellerinin bitkilerindä bulunan konsonnarı bu vokal pek kolay tertipler, onnarı çok şımartmaz, kimi sessizleri bol bol seslendirir (bu sıcak ilişkilär tablomuza sıyamadı), k sesini sä düşürdür. Lafın temeli bir vokallan bitärsä, s sesi eski zamannardan fırlayıp iki vokalın arasına girer. Bu türlü saabilik forması düzülmesi bezbelli sadä iki lafı kaplayamaz: biri su adlııdır (derenin suyu) (bilim adamnarının aaraştırmalarına görä VIII–XI yy. bu laf sub yada suv temeli gibi kullanılırmış), biri dä ne aderlii (Vasinin neyini getireyim?) (bunun sa etimologiyası embetten dolaşık — n sesi türk temellerini pek siirek başlarmış, bitkisi dä belli olur mu?).
Saabilik formasının afiksini küü temelinä ekleyip «küü adı + küü genellemä lafı» lafbirleşmelerini (ikinci hesaptan izafet olarak) kuralım: Kurçu küüyü (Kurçu küüyündän), Avdarma küüyü (Avdarma küüyünä). Küü lafının temeli hakına da yazdıımız gibi vokallan bitsäydi, genel modelä görä saabilik formaları Kurçu küüsü (Kurçu küüsündän), Avdarma küüsü (Avdarma küüsünä) olaсȇydı. Fasılca geler. Ozaman küüyü formasına s sesinin sokulmamasını kuraldışı mı yapalım? Lääzım mı? Küü temeli bir konsonnan bitärmiş gibi ardına afiksleri ekler. Sanki temeli bir konsonnan bitirelim? Ü vokalın etkisi altına girän, onun uzaması gibi işidilän hem lafetmedä pek belli olmayan bir konsonnan? Elbetki burada y sesi olacaktır. Gerçektän dä, etimologiya sözlüündä «Farsça kūy veya kōy» kökündän gelmesi açıklanȇr. Konsonnan bitän bir köktän.
Şindi karşılaştıralım: ay, toy, boy, yay, booday//buuday, dolay, bordey adlıkları başka konsonnarlan bitän temellär gibi saabilik formalarını kurar: ay-ı — dal-ı, toy-u — ot-u, bordey-i — bez-i h. b. (bir sıra konson seslendirmeleri hem k sesinin düşmesi hesabımıza katılmaz).
Sizçä küü temelini vokallan diil dä konsonnan bitän gibi saysak taa uygun olmaz mı? Küy yazsak, genel kurallar, saabilik forması modeli (n sesinin gelmesi, s konsonun karışmaması) bu lafı kaplar. Ne annaşılır, okulda uşaklara, gagauz dilini üürenän yabancılara ne kolay olur! Bakın:
-
ikinci (hem üçüncü) hesaptan izafetlär: Dimitrovka küyü (Dimitrovka küy-ü — Dimitrovka küy-ü-n-dän), Kıpçak küyü (Kıpçak küy-ü — Kıpçak küy-ü-n-dä), Tomay küyü (Tomay küy-ü — Tomay küy-ü-nä);
-
birinci hesaptan izafet: Tülüküy — Tülüküy-ä, Bayırküy — Bayırküy-ü, Başküy — Başküy-ün, Çeşmäküy — Çeşmäküy-ä.
Yukarıdakılar tüü adlıı için dä sölenmeli: tauk tüüyü lafbirleşmesindä s sesi yoktur (cin bü(y)ü-sü izafetini karşılaştırın), buna görä bu temeli konsonnan bitkisindä yazsak (tüy, tauk tüy-ü) taa uygun olacaktır. Angı sesi sä uzadalım, nasıl uzadalım — orfoepiyacılar kafalarını düüsün.
Avtor: Streifnhoernchn Maasuz GAGAUZ.ONLINE deyni uygulanmış.
20.02.2022