Dooru mu biz yazêrız?

Gagauz küü adlarının aralarında birkaç kerä küü temelinä karşı geleriz: Başküü, Çeşmäküü, Tülüküü, Bayırküü. Burada şaşılacak bişey yok, bu bir halklararası gibi olaydır. Bakın: Cape Town, Everton, Oxford, Birmingham ing. town «kasaba», ford «geçit, sıı yer», ham «ev», yada Nürnberg, Königsberg, Edinburgh, Sankt-Peterburg alm. Berg «bayır», Burg «kalä», yada Belgrad, Novgorod — rus. (slav.) град, город «kasaba».

Küü temelli gagauz küü adları izafet lafbirleşmelerindän gelmiştir. Onnarı aklımıza getirelim:

  • birinci hesaptan izafet: lafların ikisi dä eksiz (demir kapu, taş köprü);

  • ikinci hesaptan izafet: temel lafın ardına saabilik formasının afiksi eklener (balık kapçıı, koyun derisi);

  • üçüncü hesaptan izafet: temel lafı saabilik formasına konulȇr, belliedän laf sa saabilik halının ekini kabul eder (evin örtü, kızın topu).

(Sade üç izafetimiz var, ne kolay!)

Bu küü adlarının izafetlerdän gelmesinä nedän takıldık?

İlk: saabilik formasının hallanması.

Rasgelä lafları saabilik formalarında temel formalarınnan bilä hallandıralım. Birinci üz (benim) hem ikinci üz (senin) formasında çok karışıklık olmaz. Üçüncü üz formasını inceleyelim. 

Hallar

Üçüncü üz (onun)

Temel

kaş — kaşı

alma — alması

parmak — parmaa

Saabilik

kaşın — kaşının

almanın — almasının

parmaan — parmaanın

Doorudak

kaşa — kaşına

almaya — almasına

parmaa — parmaana

Gösterek

kaşı — kaşını

alma — almasını

parmaa — parmaanı

Erlik

kaşta — kaşında

almada — almasında

parmakta — parmaanda

Çıkış

kaştan — kaşından

almadan — almasından

parmaktan — parmaandan

(En aazından taa iki hal forması var. Deyelim, makaz-lan, nacak-lan araç halı forması nedän olmasın? Ama bunu gelecek dartışmalara brakalım.)

Bakın: saabilik formasının üçüncü üz ekinin hem hal afikslerinin aralarında n sesi var. Türkologlar bu sestä eski hallanma sistemasının izini görür (bölä dilin istoriyası gitmiş, burada ne yapmalıyız).

Küülerimizä dönelim. Adlarının içindeki kökleri sansın birinci hesaptan izafeti kurduu gibi geler. Katlı temellerin içindä olarak hiçbir kökün ardına eklenmiş afiks yok (Baş- + küü-).

Ama insannardan Başküüyündä, Tülüküüyündä h. b. formalarını çok kerä işitmelisiniz. Bunnarda hal eklerinin önündä saabilik formasını gösterän n sesi çıkȇr. Saabilik forması sa birinci hesaptan izafeti kurmaz. Ozaman sanki Başküü diil dä ikinci hesaptan izafet olarak Başküüyü mü dooru formadır? Orfografiya kuralları kiyadında bölä adların hallanması için — n sesinin peydalanması için — yazılmış bişey yok.

Bu arada incelememizdän biraz sapalım. 2019-dä Valkaneş rayonunu dolaştık. Bir insanın lafetmesi meraklı geldi. Bir soruş, iki soruş — küülülär arasında birdän birä küçücük bir soruşturmamız oldu. Önemlidir: en aaz 70 yaşında olan insannarlan lafettik. Onnar yazı dili kurallarını bilmeyip alışık dili kullandıkları gibi, erleşik dili uyguladıkları gibi, dili duydukları gibi lafeder. Zorlamak yok. «Sen Bayırküüde mi yaşıysın osa Bayırküünde mi?», «Sen nece süliysin: Çeşmeküüden mi geldi osa Çeşmeküünden misorduk. Sordukça işitiimiz cuvaplara şaştık. Başka işlär bekledik. «Büle de diyla, üle de diyla» da hiç demedilär. «…Ben diym Çeşmeküüden, Bayırküüde; Bayırküünde bizde demiyla, olmaz, yannış» dedilär. Ama gençlär Bayırküünde formasını kullanır, ama ben başka türlü işittim, sıkınarak fısıldadık. «E… ne yapalım şindi... bizde hep büleydi…» kabul ettik.

Uzun sözün kısası: lafettiimiz küülülär n sesini küü temelli adların ortasına onnarın eksiz izafet (I) oldukları için sokmaz. Soruşturduumuz insannarın bakış açışından büünkü kurallara görä Tülüküü, Bayırküü adlarının yazılması dil normasına karşı diildir, ama hallanmalarında afikslerinin aralarında n sesi çıkardılmaz. Bundan sora da bu toponimnär «küü adı + küü genellemä lafı» (ikinci hesaptan izafet: Beşalma küüBeşalma küüyündän, Kongaz küü — Kongaz küüyünä) lafbirleşmelerinin etkileri altına düşüp Tülüküündän h. b. konuşma formalarını düzmüştür.

Bitti mi? Bitmedi.

İlktän sora sırada ikinci gider.

Şindi saabilik formasının düzülmesinä bakalım.

Birinci üz (benim)

İkinci üz (senin)

Üçüncü üz (onun)

ot — otum

kuzu — kuzum

erik — eriim

daul — daulun

kirpi — kirpin

kabak — kabaan

kaş — kaşı

alma — alması

parmak — parmaa

Saabilik formasının üçüncü üz ekini vokal sesi kurȇr. Lafların temellerinin bitkilerindä bulunan konsonnarı bu vokal pek kolay tertipler, onnarı çok şımartmaz, kimi sessizleri bol bol seslendirir (bu sıcak ilişkilär tablomuza sıyamadı), k sesini sä düşürdür. Lafın temeli bir vokallan bitärsä, s sesi eski zamannardan fırlayıp iki vokalın arasına girer. Bu türlü saabilik forması düzülmesi bezbelli sadä iki lafı kaplayamaz: biri su adlııdır (derenin suyu) (bilim adamnarının aaraştırmalarına görä VIII–XI yy. bu laf sub yada suv temeli gibi kullanılırmış), biri dä ne aderlii (Vasinin neyini getireyim?) (bunun sa etimologiyası embetten dolaşık — n sesi türk temellerini pek siirek başlarmış, bitkisi dä belli olur mu?).

Saabilik formasının afiksini küü temelinä ekleyip «küü adı + küü genellemä lafı» lafbirleşmelerini (ikinci hesaptan izafet olarak) kuralım: Kurçu küüyü (Kurçu küüyündän), Avdarma küüyü (Avdarma küüyünä). Küü lafının temeli hakına da yazdıımız gibi vokallan bitsäydi, genel modelä görä saabilik formaları Kurçu küüsü (Kurçu küüsündän), Avdarma küüsü (Avdarma küüsünä) olaсȇydı. Fasılca geler. Ozaman küüyü formasına s sesinin sokulmamasını kuraldışı mı yapalım? Lääzım mı? Küü temeli bir konsonnan bitärmiş gibi ardına afiksleri ekler. Sanki temeli bir konsonnan bitirelim? Ü vokalın etkisi altına girän, onun uzaması gibi işidilän hem lafetmedä pek belli olmayan bir konsonnan? Elbetki burada y sesi olacaktır. Gerçektän dä, etimologiya sözlüündä «Farsça kūy veya kōy» kökündän gelmesi açıklanȇr. Konsonnan bitän bir köktän.

Şindi karşılaştıralım: ay, toy, boy, yay, booday//buuday, dolay, bordey adlıkları başka konsonnarlan bitän temellär gibi saabilik formalarını kurar: ay-ı dal-ı, toy-u ot-u, bordey-i bez-i h. b. (bir sıra konson seslendirmeleri hem sesinin düşmesi hesabımıza katılmaz).

Sizçä küü temelini vokallan diil dä konsonnan bitän gibi saysak taa uygun olmaz mı? Küy yazsak, genel kurallar, saabilik forması modeli (n sesinin gelmesi, s konsonun karışmaması) bu lafı kaplar. Ne annaşılır, okulda uşaklara, gagauz dilini üürenän yabancılara ne kolay olur! Bakın:

  • ikinci (hem üçüncü) hesaptan izafetlär: Dimitrovkayü (Dimitrovkay-ü Dimitrovkay-ü-n-dän), Kıpçak küyü (Kıpçak küy-ü — Kıpçak küy-ü-n-dä), Tomay yü (Tomay y-ü — Tomay y-ü-nä);

  • birinci hesaptan izafet: TülüküyTülüküy, Bayırküy Bayırküy, BaşküyBaşküy-ün, Çeşmäküy — Çeşmäküy.

Yukarıdakılar tüü adlıı için dä sölenmeli: tauk tüüyü lafbirleşmesindä s sesi yoktur (cin bü(y)ü-sü izafetini karşılaştırın), buna görä bu temeli konsonnan bitkisindä yazsak (tüy, tauk tüy-ü) taa uygun olacaktır. Angı sesi sä uzadalım, nasıl uzadalım orfoepiyacılar kafalarını düüsün.

Avtor: Streifnhoernchn Maasuz GAGAUZ.ONLINE deyni uygulanmış.


654

İlgili statyalar

Büünkü gündä ayakta olan en büük gagauz resimcisi Mihail ARABACI 65 yaşında

Canavar ayın (oktäbri) 15-dä gagauzların büünkü gündä ayakta olan en büük gagauz resimcisi Mihail ARABACI 65 yaşını tamamnadı. Mihayıl ARABACIyı Gagauziyada, Moldovada hem dünnäda çoyu biler, ama aazı tanıyêr, çünkü bu adam, üünmedään hem kendisini ileri sürmedään, gagauz resimcilik incäzanaatına hem kulturasına adım-adım izmet eder, yaratmalarında gagauzları hem Gagauziyayı dünneyä bildirer. Canabisinin yarattıı resimneri girdi erindeki hem halklararası kataloglara, çok kerä pay aldılar türlü erindeki hem halklararası sergilerindä. Onun tablolorunu satın aldılar hem muzeylär hem da özel insannar Germaniyadan, Franţiyadan, Moldovadan, Rusiyadan, Türkiyedän hem taa başka erlerdän. Resimcilik uurunda uzun yıllar verimni hem başarılı çalışmaları için 2017-ci yılda Mihail ARABACIya…

Hepsi uurlarda deputatların Kongresi toplanıncak eşecik var nicä ölsün

Gagauziya Halk Topluşu genä açıkladı (kaçıncılaa artık!!!), ani Gagauziyada Hepsi uurlarda deputatların Kongresini toplêêr. Moldovada Gagauziyaya karşı yapılan işlerin çerçevesindä Gagauziya Halk Topluşu genä açıkladı, ani Gagauziyada Hepsi uurlarda deputatların Kongresini toplêêr. Bu kerä – Kırım ayın (dekabri) 9-da. Bu Kongres lääzımdı birkaç kerä olsun, ama Kişinev Gagauziya öndercilerini hep otlattı da onnar, Gagauziya kuvetleri, bu kongresi birkaç kerä erteledilär. Şindi dä, açan Gagauziyaya karşı Kişinev baskıları kertää geldi dä öndercilerä Kişinevda may hepsi kapular kapandı, GHT savaşacek Hepsi uurlarda  Gagauziya deputatların Kongresini toplaaa. Bu Kongres olacek, herliim eşecik ölmärsä. Источник anasozu.com

(Foto) Gagauz milli teatrusu Türkiyedä birkaç kasabasında gösterecek spektekli

D. Tanasoglu adına gagauz milli teatrusu Hederlez (may) ayın 17-dä gitti Türkiyeyä turunnan. 2 aftanın içindä oyuncular göstereceklär spektalilerini kasabaların birkaçında. Bundan başka teatru katılacek Konyada geçirlenän “Bin Nefes Bir Ses” 14-cü halklararası festivalinä. Turun sırasında Gagauz milli teatrusu şansora ilk gösteriyi yaptı. Hederlez ayın 18-dä oyuncular İstanbulda Türkan Saylan adına kultura merkezindä gösterdilär «Körlerin Dünnesi» spektaklisini. Gösterilär taa yapılacek Konyada Hederlez ayın 24-dä hem Mersindä hep bu ayın 30-da. Bununnan bilä, Gagauz milli teatrusu katılacek Konyada geçirlenän “Bin Nefes Bir Ses” 14-cü halklararası türkçe Tiatru Yapan devletlär festivalinä. O geçecek Hederlez ayın 20-dän 30-dan. Fotolar D. Tanasoglu adına gagauz…

“Separatizma nacaa” Dimitriy KONSTANTİNOVun ensä kökündä

Geçennerdä Moldovada “Separatizmaya karşı” kabledelän zakonu isteerlär Gagauziya Halk Topluşu Başı Dimitriy KONSTANTİNOVa karşı “separatizma propagandası için” kullanmaa, çünkü o “demiş, ani insannar isteer Gagauz Respublikasını enidän kurmaa”. Aklınıza getireriz, ani Transnistriya televideniyasına verilän intervyuda hem taa sora “Europa Libera” radiosuna da, Gagauziya Halk Topluşu Başı Dimitriy KONSTANTİNOV açıkladı, ani “gagauzlar var nicä Gagauz Respublikasına dönsünnär, çünkü insannar Gagauz Respublikasına dönmesini isteerlär”. Şindi bu laflar için kendisinä karşı Moldovada “Separatizmaya karşı” Zakonu kullanmaa isteerlär. Maamilä surat Moldova kuvetleri buna karşı bişey demedikleri için, Moldovada bir partiyanın başı açıkladı, ani yollamış prokuraturaya haber, ani bu sözlär için Dimitriy KONSTANTİNOVa karşı ceza…

“Gagauz kilimneri” festivali bu yıl kendi günündä olacek

2013-cü yıldan beeri, Gagauziyanın Aydar küüyün primariyasının kararına görä, Aydar küüyün Kurban günündä hem Büük Panaiya (Harman ayın (avgust) 28-zi, bu gündä Aydar küüyün Kisä Kurbanı) yortusunda, ya ona karşı, burada “Gagauz kilimneri” festivali yapılêr. İlk altı yıl “Gagauz kilimneri” festivali haliz GAGAUZ hem GAGAUZLUK kilimcilii festivaliydi hem kurulmuş günündä bakılardı. Sora, işin içinä Gagauziyanın Başkankası girincä, festival oyuncaa döndü – onu yapardılar uydurma günnerdä, ozaman, açan Başkanakanın nestesi kalkardı: ba Harman ayın 7-dä, ba Harman ayın 9-da, ba Harman ayın 18-dä. Şindi, şükür, “Gagauz kilimneri” festivali genä Aydar küüyün Kurban gününä hem Büük Panaiya gününä karşı yapılaceymış – 2023-cü…